خشسکالی، مدیریت نادرست منابع آب، کاهش بارندگی و فرهنگ ناصحیح استفاده از آب در کشاورزی عواملی است که خشک شدن تالاب ها، رودخانه ها و کاهش روان آب های سطحی را در پی داشته است، بستر تمام این حوضه های آبی به منشا ریزگرد تبدیل شده که پدیده بروز گرد و غبار حاصل آن است.

بررسی ها نشان داده است منشا اصلی ریزگردها خارجی و از کشورهای یمن، سودان، عراق، سوریه، کویت و بیابان های عربستان (ربع الخالی) است که در این میان سهم عراق از همه بیشتر است.

اما مدتی است به دلیل خشکسالی مداوم و کاهش بارندگی، تالاب های داخلی نیز به منشاء بروز ریزگردها اضافه شده، و مردم اهواز و خوزستان را زمین گیر کرده است.

در حدود ۱۰ روز گذشته تاکنون منطقه اهواز و خوزستان دوبار درگیر افزایش گرد و غبار شد که میزان غلظت آلاینده ها ۱۰ هزارمیکروگرم برمترمکعب یعنی ۶۶ برابر حد استاندارد بود، در حالی که میزان طبیعی ذرات معلق در هوا ۱۵۰ میکروگرم بر متر مکعب است.

گرد و غبار منجر به تعطیلی مدارس در شهرهای اهواز، آبادان، ماهشهر، اندیمشک، شوش، گتوند، حمیدیه، باوی، هندیجان، هویزه، دزفول، سوسنگرد، کارون و شوشتر شد که برخی کارشناسان امر منشاء این گرد و غبارها را داخلی می دانند.

در این میان برخی از نمایندگان مجلس در اعتراض به عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کردند اگر معصومه ابتکار نمی تواند مشکل را برطرف کند بهتر است استعفا دهد، همچنین تعداد زیادی از فعالان محیط زیست و مردم اهواز در مقابل استانداری خوزستان در اهواز تجمع کردند و خواستار سرعت بخشیدن به اجرای برنامه های مقابله با ریزگرد شدند.

عمق فاجعه تا حدی است که با تاکید رهبر معظم انقلاب، جلسه اضطراری دولت برای رسیدگی به وضعیت هوای خوزستان تشکیل و وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی نماینده ویژه روحانی رییس جمهوری برای پیگیری شد.

در حالی که همه سازمان حفاظت محیط زیست را مقصر اصلی می دانند معصومه ابتکار رییس این سازمان معتقد است مقابله با پدیده گرد و غبار یک کار گروهی است و تمام سازمان ها و نهادهای مرتبط باید همکاری کنندو مانند مساله آلودگی هوا نیازمند همکاری و مساعدت تمام دستگاه ها، حتی مردم است.

وی در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا اظهارکرد: موضوع گرد و غبار یکی از عوامل آلودگی هوا است که دولت در ارایه راه حل های تخصصی کارشناسی برای مقابله با آن جدی است و در دستور کار دولت قرار دارد.

وی افزود: در این زمینه برنامه های ملی و استانی تقریبا برای تمام استان هایی که منشا گرد و غبار هستند تهیه شده و یا درصدد تهیه هستند؛ بخشی از گرد و غبار هم از سمت غرب آسیا، برخی کشورهای عربی و شمال آفریقا وارد کشور می شود که برنامه های بین المللی برای آنها دیده شده است.

رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: ساز و کار هماهنگی در قالب ستاد مقابله با گرد و غبار شامل وزارتخانه های جهاد و کشاورزی، بهداشت درمان و آموزش پزشکی، نیرو، نفت و سازمان های حفاظت محیط زیست، جنگل ها مراتع و آبخیزداری و هواشناسی تشکیل شده و این دستگاه ها با هم در حال تعامل هستند.

** دلیل اصلی بروز پدیده ریزگردها چیست؟

ابتکار گفت: خشکسالی دلیل اصلی بروز ریزگردها است و این مساله هم دست فرد یا سازمان خاصی نیست بلکه به گرم شدن زمین و تغییر اقلیم و بخشی هم به فقدان مدیریت بر عرصه های سرزمینی در منطقه بر می گردد.

وی افزود: به عنوان مثال در کشور عراق که بیشترین سهم در بروز ریزگردها را دارد شرایطی حاکم است که بر عرصه های سرزمینی آن مدیریت نمی شود.

معاون رییس جمهوری ادامه داد: گرچه هم دولت پیش و هم دولت کنونی برای همکاری با عراق جهت مقابله با ریزگردها تلاش زیادی کرده اند اما تاکنون امکان عملیاتی شدن اقدامات مورد نظر محقق نشده، در حالی که کارها تا حد تعیین پیمانکار نیز پیش رفت اما اتفاقاتی مانند تغییر و تحول در دولت عراق و ناپایداری حاکم بر این کشور موجب به تعویق افتادن این اقدامات شده اما همچنان پیگیر هستیم.

*** پاسخ شما به درخواست برخی نمایندگان برای استعفای شما چیست؟

ابتکار گفت: بطور قطع مشکلی که برای مردم اهواز و خوزستان رخ داده ، ناراحتی و نگرانی تمام ملت و دولت را به همراه داشته اما مساله اصلی این است که این مشکل به دوران گذشته بر می گردد اینطور نیست که یک روزه یا یک شبه ایجاد شده باشد.

حوضه های آبی به تدریج خشک و به منابع تولید ریزگرد تبدیل شدند که عواملی مانند کاهش بارندگی و در مقابل مدیریت ناصحیح منابع آبی این مشکل را بوجود آورده است.

وی افزود: اینطور نیست که به هوا دستور دهیم باران ببارد؛ البته نمایندگان حق دارند نگران باشند اما باید به مساله ریشه ای نگاه کرد، سازمان محیط زیست به تنهایی کاری نمی تواند انجام دهد.

وی گفت: این یک مشکل بلند مدت است و دولت یازدهم نیز از روز اول سکانداری کشور به این موضوع پرداخته و کارهای زیادی هم انجام شده و کارهای زیادی نیز در پیش است که نتایج به مرور زمان خودشان را نشان می دهد.

ابتکار افزود: این حق نمایندگان مجلس است که نسبت به مردم اهواز و خوزستان نگران باشند اما همین نمایندگان باید بدانند که هیچ فرد یا دستگاهی به تنهایی نمی تواند این مشکل را حل کند، سازمان حفاظت محیط زیست تاکنون با مدیران و متخصصان محیط زیستی زیادی جلسات متعددی را برای دست یافتن به راهکاری علمی برای مقابله با پدیده ریزگردها برگزار کرده است.

وی اظهارکرد: نمایندگانی که امروز نسبت به وضعیت هوا و ریزگردها اعتراض می کنند تاکنون به دنبال انتقال آب، سد سازی و برنامه های کشت، صنعت و توسعه کشاورزی برای خوزستان خود بوده اند بدون اینکه به منابع محدود آبی در کشور توجه کنند و این گونه اقدامات به تدریج موجب کاهش این منابع شد، عارضه ای که اکنون با آن روبه رو هستیم بخشی از این قضیه است.

معاون رییس جمهوری ادامه داد: اشکالی ندارد که نمایندگان اعتراض می کنند، این دولت انتقاد پذیر است اما کارش را انجام می دهد، در مدت یک سال کار فوق العاده ای نمی توان انجام داد، باید در چند سال گذشته یک سری کارها انجام می شد تا امروز شاهد چنین وضعیتی نباشیم؛ اکنون نیز دولت با جدیت پیش می رود و بسیار امیدواریم در ماه های آینده نتایج قابل گفتن داشته باشیم.

ابتکار گفت: برخی می گویند اجازه دهید سدها باز شوند، آب ها جاری شوند، در این صورت چه کسی جواب کشاورزان را می دهد، بخشی هم مربوط به آب شرب است ، اینها مسایلی است که به راحتی نمی توان از کنارشان گذشت و بدون تامل حرف زد.

رییس سازمان محیط زیست افزود: این کارها زمان بر است در ضمن به منابع آبی نیاز داریم که هم اکنون موجود نیست؛ شرایط دشواری در پیش داریم ، باید الگوی کشاورزی اصلاح شود، مصرف آب در بخش کشاورزی هدر رفت زیادی دارد، به اعتقاد برخی کارشناسان مصرف آب در این بخش باید تا ۵۰ درصد کاهش یابد چون نزولات آسمانی و منابع آبی موجود دیگر کفاف نمی دهد بنابراین باید مدیریت منابع آب را اصلاح کنیم.

*** در این میان تاثیر سدها چقدر است؟

ابتکار گفت: احداث سد بر روی رودخانه ها موجب کاهش منابع آبی به حوضه های تالابی شد و این مساله به مرور زمان موجب خشک شدن و تبدیل شدن بستر آنها به منشا گرد و غبار شد.

وی افزود: سد سازی در کشور مگر در مواردی که ارزیابی زیست محیطی داشته باشد و مورد تایید سازمان محیط زیست، باید متوقف شود، همچنین انتقال آب میان حوضه ای نیز باید متوقف شود مگر برای تامین آب شرب باشد که آنهم باید ارزیایی زیست محیطی داشته باشد.

ابتکار تاکید کرد: این موارد را بارها و بارها گفتیم اما وقتی گوش شنوا نیست چه کار می شود کرد! وقتی در مورد محیط زیست پیشنهادی داده می شود، باید انجام شود زیرا در غیر اینصورت در بلند مدت عواقب آن گریبان همه را می گیرد و نتیجه آن می شود که امروز در اهواز شاهد آن هستیم.

رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: اینها مسایلی است که نیازمند هماهنگی بلند مدت بین بخشی است، دولت به تمام این جمع بندی ها رسیده و وزارت جهاد کشاورزی باید نسبت به اصلاح الگوی کشاورزی با تعجیل بیشتری اقدام کند و مدیریت منابع آب بازنگری شود.

معاون رییس جمهوری افزود: امروز محصول بی برنامگی و بی تجربگی دولت گذشته را تجربه می کنیم، مردم دارند پیامدهای آنرا تحمل می کنند ولی از ما انتقاد می کنند چون ما را می بینند البته ایرادی ندارد ما می شنویم و این دولت انتقاد پذیر است.

*** چرا به عنوان یک راهکار مسکنی مالچ پاشی نمی کنید ؟

رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: انجام اقدامات مسکنی راهگشا نخواهد بود هر چند که مالچ پاشی وظیفه وزارت نفت و درختکاری وظیفه سازمان جنگل ها مراتع و ابخیزداری است و تاکنون برنامه هایی را اجرا کرده اما باید بسیار گسترده تر کار شود که گستردگی این موضوع هم نیازمند اعتبارات بیشتر و برنامه های وسیع تری است.

*** انتظار مردم از سازمان محیط زیست دراین شرایط حداقل مالچ پاشی است، چرا این کار را انجام نمی دهید؟

ابتکار گفت: در کل در موضوع مالچ پاشی اظهار نظرهای مختلفی وجود دارد برخی معتقدند خاک به حدی خشک شده و رطوبتش را از دست داده که مالچ به خاک نمی چسبد؛ اکنون گرد و غباری که به هوا بلند می شود فقط خاک است اما در ان زمان خاک آغشته به مالچ که ماده ای نفتی است به هوا بلند خواهد شد.

وی افزود: بنابراین بر روی استفاده و یا استفاده نشدن از مالچ نیز تفاوت نظر وجود دارد، زیرا ترکیبات مالچ هم به مرور زمان بر روی محیط زیست تاثیر منفی می گذارد که در این میان بحث مالچ بیولوژیک مطرح شده بود که این موضوع نیز نیاز به بررسی بیشتر دارد.

ابتکار تاکید کرد: در ضمن مالچ پاشی با این سرعت اتفاق نمی افتد زیرا فقط در اهواز بیش از ۵۰۰ هزار هکتار مساحت منشاء ریزگرد وجود دارد؛ باید از قبل اقداماتی انجام می شد که نشد، الان به این راحتی نیست ساعت ها کار و بحث شده، پیش بینی ها انجام و تیم های متعددی در حال بررسی بیشتر هستند.

وی گفت:انجام این کارها وظیفه سازمان حفاظت محیط زیست نیست بلکه وظیفه این سازمان پایش، حفاظت از تالاب ها و مدیریت و هماهنگی است.

*** نمی توانید از وزارت نفت مالچ رایگان یا قیمت پایین بگیرید؟

معاون رییس جمهوری اظهارکرد: علاوه بر وجود اظهار نظرهای مختلف در مورد مالچ پاشی، قانون و مجلس وزارت نفت را مکلف کرده تمام فرآورده های نفتی را بفروشد و درآمد حاصل از آن را به خزانه دولت واریز کند بنابراین وزارت نفت برای واگذاری مالچ هم منع قانونی دارد.

وی گفت: بخش هایی از خاک خوزستان و اهواز به طور کامل رطوبت خود را از دست داده اند بنابراین با کوچکترین باد ذرات خاک به هوا بلند می شوند، بعضی از این پدیده ها مانند درختکاری و حتی مالچ پاشی به روش علمی قابل مدیریت است اما کار راحتی نیست زیرا با مناطقی به وسعت ۲۰۰ ، ۳۰۰ و ۵۰۰ هزار هکتار سروکار داریم.

ابتکار تاکید کرد: در مورد راهکارهایی مانند مالچ پاشی نباید غیر تخصصی صحبت کرد زیرا برخی کارشناسان به هیچ عنوان مالچ پاشی را توصیه نمی کنند زیرا ممکن است در آینده عوارض دیگری به همراه داشته باشد و فردا روزی همان مالچ که دارای فلزات سنگین نفتی است وارد ریه های مردم شود.

وی اظهار کرد: مالچ باید به گونه ای باشد که خودش بعدها آلودگی ایجاد نکند از این رو مالچ بیولوژیک مطرح شده که برخی از متخصصان روی این موضوع کار می کنند، اینها اقداماتی است که در مدت یک سال گذشته انجام شده است.

*** راهکار فوری برای نجات مردم اهواز و خوزستان از این وضعیت چیست؟

معاون رییس جمهوری گفت: راهکار فوری برای چنین پدیده هایی در هیچ جای دنیا وجود ندارد، این کارها نیازمند زمان است، مردم باید زمانی که توفان گرد و غبار رخ می دهد فعالیت بیرون از منزل را کاهش دهند کودکان بیرون نیایند، در صورت لزوم از ماسک استفاده کنند، اینها تنها کارهایی است که می توان انجام داد.

*** آیا از تجربیات کشورهای دیگر استفاده می کنید ؟

وی افزود: بطور قطع از تجربیات کشورهای دیگر استفاده می کنیم ، این مساله یکی از برنامه های اصلی سازمان محیط زیست است اما نباید این مساله را فراموش کنیم که حل این گونه مشکلات به زمان نیاز دارد همانطور که کشورهایی مانند چین زمانی ۱۰ ساله را برای برطرف کردن برخی مشکلات زیست محیطی خود صرف کردند.

*** اقدامات سازمان محیط زیست برای آلودگی هوای اهواز و کاهش این پدیده تاکنون چه بوده است؟

ابتکار گفت: سازمان محیط زیست تاکنون اقدامات موثری را برای کاهش آلودگی هوا در اهواز انجام داده، باید در نظر داشته باشیم که مساله گرد و غبار در خوزستان و اهواز را پارسال و نیمه نخست امسال هم نداشتیم و هوا خیلی خوب بود.

وی ادامه داد: ضمن اینکه این را هم باید در نظر گرفت که در اهواز به دلیل اجرای برنامه های کاهش آلودگی هوا پدیده مراجعه مردم به بیمارستان ها بعد از هر بارندگی نیز گزارش نشده، زیرا با پیگیری سازمان محیط زیست فعالیت یک واحد فرآوری نفت سنگین متوقف شد، همچنین تدابیری که وزارت نفت داشته موجب افزایش کیفیت هوای اهواز از لحاظ آلاینده های نفتی و بنزینی شد.

ابتکار گفت: در مورد از بین بردن منشا ریزگردها که تالاب هورالعظیم یکی از مهمترین آنها است نیز محیط زیست اقداماتی را انجام داده،از جمله با همکاری وزارت نفت یکی از دریچه های میان گذر تالاب باز و آب وارد حوضچه تالاب شد؛بطور قطع ادامه این روند تا حد زیادی مانع بروز گرد و غبار خواهد شد.

وی افزود: تالاب هورالعظیم در دوره قبل بر خلاف سازمان حفاظت محیط زیست به بهانه اکتشاف نفت خشک شد و اکنون به یکی از منابع مهم گرد و غبار تبدیل شده که نتیجه آن به چشم مردم اهواز و خوزستان می رود.

معاون رییس جمهوری تاکید کرد: دخل و تصرف انسان بر حوضه های آبی و بخش های بالادستی تالاب ها چنین عواقبی را رقم زده است و اکنون سازمان محیط زیست برای حل این معضلات از تمام توان داخلی و خارجی استفاده می کند و هر فردی چه در بخش خصوصی و چه دانشگاهی اگر طرحی، پیشنهادی علمی و نظری داشته باشد، سازمان استقبال می کند.

وی گفت : در دوره قبل اعلام کردند هر کسی هر چقدر می خواهد از سفره های آبهای زیر زمینی برداشت کند در حالی که اینها سرمایه کشور هستند و سرمایه را نمی توان با عنوان عدالت توزیع کرد اما متاسفانه در یک دوره این سرمایه ها را توزیع کردند و اکنون کشور مانده با سفره های خالی زیر زمینی که روز به روز در حال کمتر شدن است.

*** آیا ممکن است این ریزگردها به تهران هم برسد ؟

وی گفت: در چند سال اخیر ۲۳ استان کشور از جمله تهران درگیر پدیده ریزگردها شده اند و اگر این پدیده با این شدت ادامه داشته باشد ممکن است به تهران نیز برسد.

ابتکار افزود: زمین هایی با وسعت ۴۰۰ هزار تا ۷۰۰ هزار مترمربع منبع ریزگرد هستند؛ در خوزستان ۴۰۰ هزار متر مربع منشا ریزگرد است که بستر تالاب، زمین های بایرو اراضی کشاورزی رها شده اند زیرا خوزستان و اهواز یک منطقه جنگی است و آسیبب های زیادی دیده است از این رو شرایط خاص خودش را دارد.

*** ممکن است ریزگردها آغشته به اورانیوم باشند ؟

معاون رییس جمهوری اظهار کرد: تاکنون بررسی زیادی در این مورد صورت گرفته اما هیچ گزارشی مبنی بر آغشته بوده ریزگردها به اورانیوم به سازمان محیط زیست نرسیده است.

*** ایجاد دوباره ردیف بودجه مقابله با گرد و غبار در مجلس به کجا رسید؟

ابتکار گفت: ردیف بودجه جداگانه ای برای حفاظت از تالاب ها و مقابله با گرد و غبار در بودجه پارسال دولت دیده شده بود اما این ردیف در بودجه سال ۹۴ حذف شد اما سازمان برای احیای مجدد آن در تلاش است.

وی تاکید کرد: امیدواریم اهمیت این موضوع برای نمایندگان مجلس تا حدی باشد که نسبت به احیای مجدد و افزایش آن اقدام کنند.

*** راه اندازی صندوق منطقه ای مقابله با گرد و غبار چه زمانی خواهد بود؟

ابتکار گفت: از آنجا که پدیده گرد و غبار موضوعی فراملی و منطقه ای است بنابراین تمام کشورهای دخیل در این مساله باید با هم همکاری کنند از این رو دولت قبل پیشنهاد ایجاد صندوق منطقه ای مقابله با گرد و غبار را به سازمان ملل داده بود و برنامه محیط زیست سازمان ملل کارهای زیادی بر روی این موضوع انجام داد اما هنوز به نتیجه ای نرسیده است.

وی با بیان اینکه سازمان محیط زیست همچنان پیگیر موضوع است اظهار کرد: دلیل به نتیجه نرسیدن تشکیل صندوق منطقه ای مقابله با گرد و غبار مخالفت برخی از کشورها بود، به تازگی در حال تنظیم مکاتبه ای برای سازمان ملل هستیم که در آن اهمیت این موضوع و ضرورت تشکیل این صندوق مطرح می شود.