خورنا: «سپر یونی»؛ آخرین (یا جدیدترین) راهکار سازمان حفاظت محیط زیست برای مقابله با ریزگردها در همان ابتدای راه با چالش مواجه شده است.

طرحی که دولت دهم، ۲۱ خرداد ماه، چند روز پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری در خوزستان افتتاح کرد و مدعی شد این طرح ۵۰ تا ۸۰ درصد گرد و غبار ورودی به کشور را کاهش می‌دهد، اما این سپر مخالفانی پیدا کرده است؛ نه تنها در بین کارشناسان بلکه در میان بخش دیگری از دولت.

این تکنولوژی روسی که به دلیل تحریم‌ها اسم شرکت سازنده و تصاویر آن اجازه انتشار ندارد، با نام «دستگاه تعدیل‌کننده کیفیت هوا و اقلیم»، «رسوب‌دهنده الکتروستاتیک» یا اصطلاحا «سپر یونی» شناخته شده و از یک ماه پیش در «مرکز تحقیقات و مدیریت هوا و تغییرات اقلیمی خوزستان» در ۲۵ کیلومتری غرب اهواز (اطراف حمیدیه) به‌کار گرفته شد.

احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان در این باره می‌گوید: از چهار، پنج دهه گذشته برخی کشورهای پیشرفته به دنبال اجرای روش‌هایی بودند که از تغییر در سطوح جوی استفاده‌های اقتصادی، کشاورزی، نظامی و… کنند.

این تکنولوژی پیشرفته در حال حاضر در اختیار تعداد معدودی از کشورهای دنیا قرار دارد. «سپر یونی» یکی از این تکنولوژی‌هایی است که با باروری ابرها، ایجاد بارندگی، تولید ابر، کاهش دما، افزایش رطوبت، از بین بردن مه و اخیرا برای کاهش میزان غبار استفاده می‌شود. این سیستم که در خوزستان به صورت تحقیقاتی نصب و راه‌اندازی شده صرفا برای مقابله با ریزگردها پیش‌بینی شده می‌توان در صورت لزوم با کمی تغییرات سایر کارکردهای آن را نیز مورد استفاده قرار داد.

وی توضیح می‌دهد: این مرکز تحقیقاتی کار خود را با پنج دستگاه آغاز کرد که با نقص فنی یکی از دستگاه‌ها اکنون با چهار دستگاه فعال است. دستگاه‌ها به‌گونه‌یی مکان یابی و نصب شده‌اند که در زاویه ۳۰ درجه از باد شمال غرب به جنوب شرق (باد غالب در منطقه) عمل می‌کنند و حدود ۱۲۰ کیلومتر مربع را تحت پوشش قرار می‌دهند.

لاهیجان‌زاده می‌افزاید: این سیستم با استفاده از الکتریسیته، یون‌هایی تولید و در ارتفاعات (حدود ۱۰ کیلومتر) ساطع می‌کند. به این ترتیب یک لایه و فضای باردار در بخش بالای جو، ایجاد و فضا دوقطبی (مثبت و منفی) می‌شود. در نتیجه ذراتی (گرد و غبار) که در این فضای دو قطبی قرار گرفته‌اند باردار شده و با اتصال به یکدیگر سنگین و در یک مسیر کوتاه نشست می‌کنند. این فرآیند همچنین باعث افزایش رطوبت در فضای باردار و در نهایت سنگینی ذرات و نشست آنها می‌شود.

نه باران، نه ریزگرد

اخیرا اما تعدادی از مسوولان سازمان هواشناسی در نشستی گفته‌اند این تکنولوژی که برای باروری ابرها در آذربایجان غربی و کاهش گرد و غبار در خوزستان وارد شده، بی‌فایده و تاکنون تاثیری نداشته است.

مسعود دهملایی، مدیرکل هواشناسی خوزستان می‌گوید: هنوز نمی‌توان درباره این طرح و تاثیر آن در کاهش گرد و غبار اظهارنظر کرد چون در مرحله آزمایشی است. ولی ما می‌خواهیم کمک کنیم که تصویر واقعی‌تری از کارکرد آن به دست‌ آید. در هر حال فعلا به نتیجه قطعی و تایید‌کننده‌یی نرسیدیم. البته درباره کارکرد دیگر این دستگاه یعنی باروری ابرها با اطمینان بیشتری می‌توان اظهارنظر کرد و نتایج نشان می‌دهد که تاثیری در بارندگی نداشته است.

وی با اظهار بی‌اطلاعی از سابقه کار این دستگاه‌ها، تاکید می‌کند: سازمان هواشناسی در اجرای این طرح نقشی ندارد و سازمان محیط زیست با پیمانکار قرارداد بسته است. چیزی که ما می‌گوییم این است که این دستگاه‌ها ابتدا باید در محیط آزمایشگاهی مورد مطالعه قرار می‌گرفتند یا نتایجی از استفاده آنها به دست می‌آمد و با یک پیش‌زمینه در اینجا راه‌اندازی می‌شد. اینکه پیمانکار قبلا در چه کشورهایی کار کرده و چه نتایجی به دست آورده همه اینها سوالاتی است که باید پاسخ داده شود تا ذهنیت مردم روشن و امیدواری نسبت به این تکنولوژی ایجاد شود.

۲۰ درصد اما سریع

لاهیجان‌زاده، مدیرکل محیط زیست خوزستان اما می‌گوید: از این دستگاه‌ها انتظار معجزه نداریم و قرار نیست معضل گرد و غبار را حل کند. این روش حتی اگر ۲۰ درصد گرد و غبار را هم کم کند، خوب است. چرا که برای مهار ریزگردها هیچ‌کدام از راه‌ها به‌تنهایی کافی نیست و همزمان باید آبگیری تالاب‌ها، مالچ‌پاشی و توسعه فضای سبز و کمربند سبز اجرا شود. مزیتی که سپر یونی در مقایسه با سایر راهکارها دارد، سرعت نتیجه‌گیری است. زیرا مثلا برای احیای تالاب‌ها و مالچ‌پاشی ۱۰ سال زمان لازم است اما سپر یونی به سرعت جواب می‌دهد. مساله مورد بحث در حال حاضر درصد کاهش گردوغبار است که در یک ماه گذشته مورد بررسی قرار گرفته است، اما به دلیل پیچیدگی داده‌ها فعلا نمی‌توان نتیجه کلی گرفت.

وی درباره تبعات و مضرات احتمالی این روش توضیح می‌دهد: ولتاژ دستگاه بسیار پایین است و آنگونه که مشاور طرح گفته تاکنون مقاله‌یی درباره ضررهای این فناوری منتشر نشده اما درباره فواید آن مقالات بسیاری موجود است. البته تمام مراحل کار با سازمان حفاظت محیط زیست بود. این سازمان از یک سال پیش بررسی این روش را آغاز کرده و بازدیدهایی نیز از کارکرد آن در کشور روسیه (باروری ابرها) و امارات (کاهش گرد و غبار) داشته است. ابتدا قرار این بود که دستگاه‌ها برای تعدیل هوای تهران به کار گرفته شود اما بعد مقرر شد به صورت آزمایشی در اهواز راه‌اندازی شود و در صورت مثبت بودن نتایج برای جلوگیری از ورود گرد و غبار به کشور، در مرزها مورد استفاده قرار گیرد.

لاهیجان‌زاده تاکید می‌کند: بدیهی است در صورتی که راندمان موردنظر سازمان محیط زیست تامین شود این دستگاه‌ها به تعداد کافی در محدوده مرزی نصب می‌شود تا بتواند درصدی از گرد و غباری که از کشورهای همسایه وارد استان می‌شود را مهار کند. پیشنهاد اولیه شرکت سازنده برای تمام کریدورهای منتهی به اهواز حداقل ۲۵ دستگاه بود و قطعا برای پوشش آبادان تا ایلام به تعداد خیلی بیشتری نیاز است.

تکنولوژی بدون شناسنامه

غلامرضا گودرزی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اهواز که از منتقدان این طرح است می‌گوید: مدتی پیش سازمان محیط زیست تعدادی از اساتید خوزستانی را برای مشاوره طرح دعوت کرد. آنها بازبینی کاتالوگ و اطلاع کامل از مشخصات دستگاه‌ها همچنین تایید سازمان‌های ذی‌صلاح برای انتشار جریان الکتریکی در فضای باز را به عنوان پیش‌شرط مطرح کردند اما سازمان محیط‌زیست از ادامه کار سر باز زد.

وی می‌افزاید: این تکنولوژی هم‌اکنون در ابعاد کوچک‌تر در صنایع (کارخانه‌های فولاد و سیمان) برای کاهش غبار استفاده می‌شود، با این تفاوت که در کارخانجات فضا بسته و قابل کنترل است. انتشار فرکانس‌ها در فضای باز باید حتما بررسی شود چرا که تاثیر آنها روی انسان‌ها و حیوانات هنوز ناشناخته است.

گودرزی تصریح می‌کند: تکنولوژی که شناسنامه نداشته باشد و متخصصان داخلی هم آن را تایید نکرده باشند، تکنولوژی تحمیلی است.

یون‌ها و انسان‌ها

مهران افخمی، محقق و استاد دانشگاه در رشته محیط زیست نیز این طرح را دارای مشکلات زیادی می‌داند: اثرات یون‌های ساطع شده روی انسان‌ها و حیوانات ناشناخته است. کارایی این سیستم در هیچ کشوری به صورت مستند ثبت نشده و هیچ‌کدام از کشورهای غربی و پیشرفته تاکنون از این سیستم استفاده نکرده‌اند.

وی با بیان اینکه انتقال تکنولوژی در کار نیست و عملا وابستگی است، می‌افزاید: حتی در صورتی که دستگاه‌ها عمل کنند، محل ریزش ریزگردها معلوم نیست زیرا ممکن است با غلظت بالا روی شهر یا روستایی فرود آیند. علاوه بر این هزینه سیستم بسیار بالاست. هر کدام از دستگاه‌ها حدود پنج میلیارد تومان قیمت دارند و تعداد بسیار زیادی از آنها برای پوشش نواحی مرزی مورد نیاز است زیرا هرکدام عملا بیش از چند کیلومتر را پوشش نمی‌دهند.

نسخه‌پیچی

از مالچ بیولوژیک و ساخت دستگاه‌های تصفیه هوا گرفته تا راهکار دیپلماسی و بیابان‌زدایی اراضی عراق، نسخه‌هایی است که هنوز نتوانسته ریزگردهای ۱۲ساله را ریشه‌کن کند. حال در غیبت مطالعات علمی جامع باید منتظر بود و دید، «سپر یونی» می‌تواند سد راه گرد و غبار شود؟