«تالاب‌های» خوزستان در جدال با تنشی به نام «انسان»
خورنا: معاون محیط طبیعی اداره کل محیط زیست خوزستان با اشاره اینکه تالاب‌های استان در جدال با تنشی به نام انسان به سر می‌برند گفت: فعالیت‌های اقتصادی بیشترین آسیب را به تالاب‌های استان می‌رسانند که در تالاب هورالعظیم به حداکثر رسیده است.
تالاب‌ها ارزشمندترین هدیه زمین هستند و همیشه انسان‌ها را به خود جذب کردهاند اما متاسفانه انسان‌ها با وارد کردن آلاینده‌ها به تالاب‌ها و دخالت‌های زیست محیطی تنها اثرات منفی داشته‌اند و حیات این زیستگاه‌ها را به خطر انداخته‌اند.
از جمله مشکلاتی که تالاب‌ها را تهدید می‌کند، مشکلات طبیعی است. در ۱۰ سال اخیر که میزان بارش‌ها روند نزولی داشته و کمبود آب و خشکسالی به یکی از اصلی‌ترین تهدیدها برای تالاب‌ها تبدیل شده است.
همچنین احداث سد در بالا دست باعث میشود تا آب کمتری به آنها برسد و در نهایت منجر به خشک شدن تالاب‌ها میشود.
در کنار همه اینها، باید مسئله مهم دیگری را هم باید مدنظر داشت و آن مسئله مدیریت است. مدیریت نادرست یکی دیگر و می‌توان گفت مهمترین علت خشک شدن تالاب‌های ایران است.
از مهمترین تالاب‌هاى جهان، تالاب شادگان است، ۳ هزار صیاد ماهى و یک‌هزار و ۵۰۰ صیاد پرنده از طریق تالاب زندگی مى‌کنند و ارزش آن به مراتب از واحدهاى بزرگ صنعتى مانند فولاد خوزستان بیشتر است. برخى از فعالان دوستدار محیط زیست در خوزستان بر این باورند که متولیان طرح توسعه نیشکر با وجود آلاینده بودن صنایع توجه جدى به جبران خسارت‌هاى ناشى از اجراى طرح نمى‌کنند.
در خصوص اهمیت و نقش تالاب‌ها در زندگی انسان‌ها و البته جانوران با «سید عادل مولا» کارشناس اداره کل محیط زیست خوزستان و معاون محیط طبیعی اداره کل محیط زیست خوزستان گفت وگویی داشته‌ایم که در زیر به پرداخته شده است.
*فارس: در خصوص اهمیت تالاب‌ها در محیط زیست و تاثیر آنها در زندگی انسان‌ها و جانوران توضیح دهید.
*مولا: تالاب‌ها در واقع زیستگاه‌ها و یا منابع طبیعی هستند که منافع فراوانی دارند، یکی از سودهایی که به انسان‌ها می‌رسانند از زاویه اکوسیستمی، تصفیه کردن هوا بوده و چون ریه عمل می‌کنند. در واقع تالاب‌ها، هوای آلوده را می‌گیرند تصفیه می‌کنند و تحویل ما می‌دهند. از نظر تاثیر در آب نیز چون فیلتر عمل کرده و آب مورد نیاز انسان‌ها را تصفیه می‌کنند. اما از لحاظ اقتصادی اجتماعی، بخش معیشت مردم از تالاب‌هاست. تالاب‌ها زیستگاه‌هایی برای گونه‌های مختلف جانوری و یا پرندگان مهاجر هستند که همه ساله به تالاب‌های استان مراجعه می‌کنند و پذیرای بیش از ۵۰۰ هزار پرنده مهاجر هستند. به عنوان مثال در تالاب شادگان اگر ۵ هزار صیاد (طبق آمار سال‌های گذشته) داشته باشیم و چهار روز در هفته صید ماهی انجام دهند طبق اعداد و ارقام به دست آمده ۱۵ هزار تن صید ماهی سالیانه از این تالاب حاصل میشود که این میزان صید برابری می‌کند با صید ماهی در دریا. یا اگر احتساب کنیم که با ۶، ۷ هزار شکارچی پرنده در حاشیه تالاب‌ها به هر کدام از این شکارچی‌ها دو روز در هفته پرنده صید کند و هر گونه از این پرنده‌ها حداقل به قیمت ۳۰ هزار تومان باشد در یک سفر، ۱۸۰ هزار تومان می‌تواند سودآوری داشته باشد. این از لحاظ اقتصادی برای مردم است. مابقی مسائل چون دامداری، دامپروری، نی‌بری، حصیربافی، گلیم بافی و ساخت خانه‌های حصیری و … از دیگر مسائلی هستند که سودآوری تالاب‌ها را هر چه بیشتر برای ما آشکار می‌کند.
*فارس: در خوزستان چند تالاب موجود است؟
*مولا: تالاب‌های عمده استان، تالاب شادگان، هورالعظیم، میانگرال و بامدژ هستند که چهار تالاب اصلی هستند و در نهایت تالاب بوندون که فصلی است.
*فارس: تعدادی از گونه‌های مختلف و کمیاب جانوری موجود در تالاب‌ها را نام ببرید.
*مولا: در تالاب شادگان گونه‌های مختلفی از جانوران زندگی می‌کنند. بر اساس آخرین سرشماری، تالاب شادگان پرتراکم‌ترین تالاب از لحاظ پرنده شناسایی شده و گونه‌هایی نظیر اردک مرمری، غاز پیشانی سفید، اردک سرسفید و مارگردن و … در خطر انقراض قرار دارند و در تالاب شادگان شناسایی شده‌اند و امسال به این تالاب مهاجرت کردهاند و ماهی‌هایی چون بنی و شیربت و شانک از گونه‌های باارزشی هستند که در این تالاب زندگی می‌کنند.
*فارس: به نظر شما در موقعیت کنونی، وضعیت کدامیک از تالاب‌های استان نسبت به سایرین از لحاظ کم آبی و محیط زیست بحرانی به شمار می‌رود؟
*مولا: از نظر طبیعی هیچیک از تالاب‌ها شرایط بدی ندارند اما از لحاظ فعالیت‌های صنعتی، تالاب هورالعظیم در بدترین شرایط موجود قرار دارد. به علت فعالیت‌های شرکت‌های نفتی در هورالعظیم این عامل ایجاد شده است. فعالیت‌های نفتی باعث شده است قطعه قطعه شدن تالاب به وسیله جاده‌های دسترسی شرکت نفت به چاه‌ها، این زیستگاه‌ها را دچار تغییراتی کرده است.
*فارس: آنچه در اخبار مختلف مشاهده میشود در خصوص وضعیت کم‌آبی تالاب شادگان نیز بحث‌هایی بوده است…
*مولا: امسال تالاب شادگان در بحث کم آبی با هیچ مشکلی مواجه نبود. تالاب شادگان از لحاظ وضعیت آبی در شرایط خوبی به سر می‌برد و بحران بی‌آبی این تالاب نیز بیشتر در زمانی ایجاد میشود که میزان ورودی آب از سد جراحی کمتر شود و در کنار آن برداشت بالادست آب‌های کشاورزی افزایش یابد. در حال حاضر برای بخش کشاورزی، آب به صورت بی‌رویه برداشت نمی‌شود و خوشبختانه نزولات آسمانی نیز بسیار زیاد است و این امر ما را نگران نمی‌کند اما در آینده اگر اتفاقات مجددا رخ دهد مشکلاتی برای این زیستگاه‌ها ایجاد خواهد شد.
*فارس: پس انتقال آب کارون به تالاب شادگان که به دلیل کم آبی این حوزه زیستی در حال پیگیری و انجام است به چه علت می‌باشد؟
*مولا: از چند سال پیش انتقال آب به حوزه تالاب شادگان را باید انجام می‌دادیم. این اقدام نیز برای جبران کمبود آب تالاب شادگان از رودخانه جراحی بوده است. رودخانه جراحی آوردش بسیار محدودتر از سایر رودخانه‌هاست، در شرایط خشکسالی نیز آورد این رودخانه بسیار کمتر بوده است یعنی حتی سهمیه کشاورزی از رودخانه جراحی در حد ۴۰ تا ۵۰ درصد بوده است و این امر باعث می‌شد به تالاب شادگان هیچ آبی از این رودخانه نرسد. برای اینکه این امر جبران شود سهمیه‌ای از آب کارون را اختصاص دادیم به بحث شادگان این میزان سهمیه نیز ۵ مترمکعب بر ثانیه است.
*فارس: در ادامه این توضیحات به نقش موثر تالاب‌ها در اشتغالزایی بپردازیم و چگونگی این روند به ویژه برای ساکنان حاشیه‌نشین تالاب؟!
*مولا: تالاب‌ها ۱۰۰ درصد در بحث اشتغالزایی می‌توانند موثر واقع شوند. اشتغال حاشیه‌نشینان تالاب، یک ثروت و نعمت خدادادی است که رایگان در اختیار ما گذاشته شده است. اگر بتوانیم این منابع را حفظ کنیم و به طور صحیح از آنها بهره‌برداری کنیم بحث اشتغال در تالاب‌ها می‌تواند مردم حاشیه‌نشین را مشغول شغل‌های مطلوب و در خور شانی کند. در گذشته اکثر ساکنان حاشیه‌نشین این منابع طبیعی رزق و روزیشان از تالاب‌ها بود اما امروزه به دلیل کاهش ذخایر این زیستگاه‌ها، این معیشت کاهش پیدا کرده است. امروزه شاهد هستیم که قیمت هر کیلو ماهی بنی که مخصوص تالاب هورالعظیم و شادگان است در بازار برابری می‌کند با بهترین ماهی دریایی چون شوریده. نیاز است که این ذخایر را حفظ کنیم تا هر چه بهتر بتوان از آنها بهره برداری کرد.
*فارس: به نظر شما تاکنون استفاده بهینه‌ای که از ظرفیت ناب تالاب‌ها باید انجام می‌گرفته محقق شده است یا خیر؟ آیا برنامه‌ای برای این منظور تعریف شده است؟
*مولا: متاسفانه نشده است و جای کار بسیار دارد. در حال حاضر کاری که در طرح حفاظت از تالاب‌های ایران شروع کردیم، بخش آموزش‌هاست. اگر بتوانیم آموزش‌های جوامع محلی را برای بهره‌برداری صحیح از تالاب‌ها آموزش دهیم به دنبال آن اقدامات بزرگ‌تری انجام خواهد گرفت. متاسفانه شاهد آن هستیم که استفاده از تالاب‌ها به شکل و شیوه‌های غیرمعمول انجام میشود. ورود روش‌های شکار غلط از کشورهای همسایه و حاشیه، ما را در این زیستگاه‌ها دچار مشکلاتی کرده است نظیر صید ماهی با برق و ادواتی سمی که باعث میشود ضربات خیلی سخت و شدیدی به تالاب‌ها وارد شود.
*فارس: با توجه به برگزاری دوره‌های آموزشی حفاظت از تالاب‌ها، حاشیه‌نشینان تالاب‌ها و نحوه زندگی و معیشت این افراد تا چه میزان از ورود سود و زیان در محیط زیست تالاب‌ها می‌تواند تاثیرگذار باشند؟
*مولا: تاثیرشان بسیار زیاد است. بهره‌بردار اصلی خود حاشیه‌نشین است و ضرر رسانده نهایی به این زیستگاه‌ها نیز همین افراد هستند و اینکه بتواند از آن محافظت کند نیز به خود این مردم برمی‌گردد. در همین راستا آموزش‌ها را آغاز کرده‌ایم تا به این افراد بگوییم این تالاب‌ها متعلق به حاشیه‌نشینان است و اداره کل محیط زیست با هر تعداد نیرو باز هم قادر نیست اراضی نزدیک به ۶۰۰ هزار هکتاری تالاب را حفاظت و حمایت کند. قطعا نیاز به کمک این مردم داریم تا از این منابعی که در اختیارشان است و مستقیم از آن بهره برداری خواهند کرد حفاظت کنند.
*فارس: وضعیت تالاب‌های استان نسبت به سالیان اخیر بهبود یافته است یا رو به افول می‌رود؟
*مولا: در شرایط خشکسالی (۷، ۸ سال اخیر) وضعیت تالاب‌ها بسیار نابه‌سامان بود و تعداد بی‌شماری از آنها خشک شدند. اما از سال گذشته تاکنون یک مقدار جان تازه‌ای به این زیستگاه‌ها داده شده است. اما این دلیل نمی‌شود به دلیل رد شدن از بحران خشکسالی بتوانیم هر کاری که دلمان می‌خواهد با این تالاب‌ها انجام دهیم. متاسفانه با جان گرفتن این منابع طبیعی در دو سال اخیر، فعالیت‌های صنعتی در آنها تقویت شده است یعنی در کنار احیای تالاب‌ها، شرایط صنعتی در حال تخریب این زیستگاه‌هاست.
*فارس: برای جلوگیری از تخریب تالاب‌ها توسط صنایع مختلف استان آیا راهکارهایی نیز اندیشیده شده است؟
*مولا: برنامه‌های اساسی ما این است که محدوده تالاب‌ها مشخص شود. در همین راستا اقدام به نصب تابلوهایی در محدوده این زیستگاه‌ها شده است. دومین بحث که بسیار نیز در حفاظت از تالاب‌ها مهم است و به آن بارها اشاره کردم بحث آموزش به ساکنان تالاب‌ها، مردم و مدیران ارشد است. اینکه بدانند اهمیت تالاب در چه حد و اندازه‌ای است. بحث سوم الزام صنایع یا واحدهای صنعتی از قبیل نفت، گاز، پتروشیمی و … است که همه اینها باید به تعهدات خودشان در زمینه حفظ این منابع طبیعی عمل کنند، اگر به تعهدات مدنظر محیط زیستی خود پایبند باشند و آنها را اجرایی کنند می‌توانیم در کنار هم، صنعت و طبیعت را با سازگاری مطلوب داشته باشیم در غیر اینصورت اگر صنایع و شرکت نفت در تالاب هورالعظیم به همین منوال پیش برود متاسفانه شاهد نابودی زودهنگام این زیستگاه خواهیم بود.
*فارس: با این وضعیتی که در خصوص تخریب تالاب هورالعظیم مشاهده میشود تا چند سال دیگر عمر این تالاب را پیش بینی می‌کنید؟
*مولا: بحث سال نیست. در حال حاضر تالاب هورالعظیم به جای اینکه در آرامش زندگی کند در تنش است. این زیستگاه در موقعیت کنونی در حال مبارزه با تنشی است که ما انسان‌ها برای آن ایجاد کرده‌ایم. تا چه زمان این مقاومت ادامه داشته باشد موضوعیست که باید هر چه بیشتر به آن پرداخت از تخریب و ضربه زدن به آن جلوگیری به عمل آورد. تالاب‌ها هم در واقع زیستگاه‌هایی هستند که با شرایط سریعا خود را وفق می‌دهند اما با شرایط تنش‌زا و تخریبی تحملشان تا حدی است به عنوان مثال جلوی آب را بگیرید و نگذارید تا چند سالی آب به تالاب برسد مطمئنا این تالاب پس از مدتی دچار معضلی به نام ریزگرد میشود و ضرر و زیان می‌بیند و مواردی این چنینی.
*فارس: چند تالاب بین المللی در سطح استان خوزستان داریم؟
*مولا: یک تالاب بین‌المللی است و آن تالاب شادگان می‌باشد. مناطق حفاظت شده و تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست هستند که پیشتر اسامی آنها ذکر شد.
*فارس: در خصوص ظرفیت گردشگری تالاب‌ها چه نظری دارید؟ و اینکه تا چه اندازه از این فرصت و پتانسیل استفاده شده است؟
*مولا: گردشگری، ظرفیت بسیار خوبی است که در تالاب شادگان آغاز شده است. در تالاب هورالعظیم به دلیل مرزی بودن و فعالیت‌های صنعتی جایگاه مناسبی برای این امر ندارد اما تالاب شادگان خوشبختانه مسیر خوبی را در این زمینه طی کرده است. در بخش گردشگری یک مرکز بازدیدکنندگان تالاب شادگان در همین شهرستان احداث کرده‌ایم. یک مرکز بازدیدکنندگان دیگر در شهرستان آبادان در حاشیه تالاب شادگان احداث شده است. زیرساخت‌های گردشگری در این منطقه را نیز با همکاری محیط زیست استان و میراث فرهنگی گردشگری مهیا کرده‌ایم که طی سه، چهار سال اخیر، مردم و مسافران و توریست‌ها در حال بهره‌برداری از آن هستند.
*فارس: برای سرمایه‌گذاری در خصوص ارتقای وضعیت تالاب‌ها نیز توضیح دهید.
*مولا: تاکنون سرمایه‌گذاری در زمینه تالاب‌ها ورود نکرده است. انتظار این است که میراث فرهنگی کمک کند سرمایه‌گذاری که می‌تواند در بخش‌های گردشگری و معیشتی و اقتصادی تالاب‌ها وارد شود را جذب کند که در اینصورت ما نیز از آنها حمایت می‌کنیم.
*********
مریم خبازی-فارس