خورنا| سرویس فرهنگ، هنر و جامعه:

طی حدودا ۱۰-۱۵ سال اخیر، پژوهش هایی نو، علمی، دقیق، و سامانمند درباره ابعاد گوناگون هویت تاریخی اهواز صورت گرفته است(در قالب کتاب، مقاله، پایان نامه های تحصیلی دوره کارشناسی ارشد و دکتری)به گونه ای که اکنون خوشبختانه می توان از شکل گیری و تثبیت حوزه پژوهشی”اهواز پژوهی” نام برد. اگرچه پیشگامان نگارش درباره تاریخ عمومی اهواز نویسندگان رساله های تاریخی-جغرافیایی دوران اسلامی قرن های پیش بوده اند(مانند ابن حوقل، مقدسی،  مولف مجمل التواریخ و القصص، و یکی -دونفردیگر)، اما واقعیت آن است که حجم مطالب ذیربط در آن آثار بسیار اندک و عموما حداکثر در حد چندجمله است و از حجم یک یا دو پاراگراف فراتر نمی رود.  از سوی دیگر،پیشگامان پژوهش های دقیق تر، مستندتر، و مفصل تر درباره تاریخ شهر اهواز ایران شناسان غربی و ماموران نظامی -دولتی عمدتا بریتانیایی بوده اند که از قرن نوزدهم به بعد اطلاعات ارزشمندی برای شکل گیری حوزه پژوهشی امروزی “اهواز پژوهی” در اختیار پژوهشگران علاقه مند از خود به جای گذاشته اند. اگر به عنوان نمونه بخواهیم از چند نفر از این پژوهشگران نام ببریم،می توان به نام این افراد اشاره کرد: چریکف، دیولافوآ، لوریمر، راولینسون، بل، بارینگ، کرزن، شیندلر، ولز، هوتز، دمورگان، دوراند و دیگران(نگاه کنید به منابع مجتهدزاده،رستم پور،مقصودی، ۱۴۰۲). افزون بر این، در سال های اخیر کتابخانه دیجیتال کشورقطر(Qatar Digital Library) با گردآوری و نمایش هزاران صفحه سند، مدرک، و گزارش های گوناگون مرتبط با اهواز و خوزستان که متعلق به آرشیوهای دو دولت بریتانیا و هند دوران استعمار می باشند، گنجینه بس ارزشمندی را به صورت رایگان در اختیار پژوهشگران قرار می دهد(https://www.qdl.qa/archive). از پیشگامان ایرانی زمینه اهواز پژوهی نیز نام بردن از تنی چند، الزامی است: میرزا عبدالغفار نجم الملک، حسینقلی خان نظام السلطنه مافی،احمدکسروی،سیدمحمدعلی امام شوشتری،سیدمحمدعلی امام اهوازی، احمد اقتداری، محمدحسین هدایت اهوازی، و برخی دیگر(نگاه کنید به امام،۱۳۹۶).

باری،در حال حاضر کوشاترین فرد ایرانی در زمینه اهوازپژوهی مستند و علمی آقای دکتر روح الله مجتهدزاده(زاده ۱۳۵۷ اهواز) می باشند که نامبرده عضوهیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز هستند. دکتر مجتهدزاده (استادیار معماری دوره اسلامی در دانشکده عمران و معماری دانشگاه شهید چمران اهواز)،طی چندسال گذشته آثاری تخصصی/فوق تخصصی درباره جنبه هایی از هویت تاریخی شهر اهواز منتشر کرده اند که فهرست برخی از آن ها بشرح زیر است:

مجتهدزاده،روح الله(۱۴۰۲). پرتوی بر اهواز کهن از خلال متون ساسانی و اسلامی و حدسی درباب  مکان رام اردشیر ساسانی. دوفصلنامه علمی تاریخ ایران، دوره ۱۶، شماره ۱، شماره پیاپی ۳۴، صص. ۱۶۷-۱۸۶.

مجتهدزاده، روح‌الله و نام‌آور، زهرا. (۱۳۹۱). در جستجوی هویت ‌شهری اهواز. تهران: انتشارات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی.

مجتهدزاده، روح‌الله. (۱۴۰۰) «یافته‌هایی نو درباب هویت شهری اهواز (۱): قلعه حشمت‌الدوله، نخستین سربازخانه قاجار در اهواز». وبگاه آسمانه: (https://asmaneh.com/posts/wmrim/)

مجتهدزاده، روح‌الله. (۱۴۰۱). «یافته‌هایی نو درباب هویت شهری اهواز (۲): سیمای آغازین بندر ناصری». وبگاه آسمانه: (https://asmaneh.com/posts/jjjjw/)

مجتهدزاده، روح‌الله. (۱۴۰۱). « یافته‌هایی نو درباب هویت شهری اهواز (۳): بنیادهای فرنگی در ناصری؛ کمپانی کشتیرانی لینچ». وبگاه آسمانه: (https://asmaneh.com/posts/gya8h/)

مجتهدزاده، روح‌الله. (۱۴۰۲). «یافته‌هایی نو درباب هویت شهری اهواز (۴): بنیادهای فرنگی در ناصری؛ کنسولگری‌های روسیه و بریتانیا». وبگاه آسمانه: (https://asmaneh.com/posts/qpfet/)

مجتهدزاده، روح‌الله. (۱۴۰۲). «یافته‌هایی نو درباب هویت شهری اهواز (۵): بنیادهای فرنگی در ناصری؛ باغ رِچی. وبگاه آسمانه: (https://asmaneh.com/posts/fkwb4/)

مجتهدزاده، روح‌الله ، کاوه رستم‌پور و امین مقصودی. (۱۴۰۲). «از ناصری تا اهواز؛ بازخوانی تجربه تجدد در یک شهر ایرانی عصر قاجار». مطالعات معماری ایران. سال دوازدهم، شماره ۲۴. صص ۱۰۹-۱۲۹.

در یکی از جدیدترین یادداشت های منتشره مجتهدزاده(۱۴۰۳) با عنوان “پیشنهادی برای جای‌نام‌شناسی تاریخی اهواز”درسایت “آسمانه”  ( https://asmaneh.com//authors/r.mojtahedzadeh)، ایشان برای حل یکی از مشکلات پژوهشگران امروزی درباره نامگذاری های گوناگون رایج ادوارتاریخی اهواز در منابع تاریخی مختلف، و در واقع برای گره گشایی این معضل آشفته ساز اذهان مورخین، پیشنهادی جدید ارایه کرده اند. پیشنهاد مجتهدزاده در نامگذاری گاهشمار اهواز در طول تاریخ بشرح زیر است:

1. اهواز کهن : اهواز باستانی
2. اهواز قدیم: اهواز اواسط قاجار(همان روستای قدیمی کنار کرانه شرقی کارون در نزدیکی سد)
3. اهواز نو: بافت نظام‌السلطنه‌ای و منظم اهواز، از اواسط قاجار تا اوائل پهلوی دوم
4. اهواز جدید: بافت شهری اهواز از پهلوی اول و توسعه متعاقب آن تا سال ۱۳۳۵

اینجانب ضمن تحسین اقدام پیشگامانه جناب دکتر مجتهدزاده برای حل این مشکل نامگذاری گاهشمارانه تاریخ عمومی یا جامع اهواز، نوعی نامگذاری گاهشمارانه مفصل تر تاریخ عمومی اهواز را به شرح زیر پیشنهاد می کنم و امیدوارم مورد توجه و نقد و بررسی صاحب نظران قرار گیرد:

1. اهواز باستانی

– اهواز باستانی پیشین: از دوران ایلامیان تا پایان دوران اشکانیان

– اهواز باستانی پسین: اهواز دوران ساسانیان

2. اهواز اسلامی: اهواز تا حدود قرن پنجم هجری
3. اهواز نوپدید

– اهواز قاجاری: اهواز موسوم به اهواز قدیم/نظام السلطنه

4. اهواز پهلوی

– اهواز پهلوی اول : اهواز تا پایان دهه ۱۳۲۰

– اهواز پهلوی دوم: اهواز از دهه ۱۳۲۰ تا پایان عصر پهلوی در سال ۱۳۵۷

5. اهواز جمهوری اسلامی ایران: اهواز از سال ۱۳۵۷ تا کنون

البته، بنده اعتقاد ندارم تقسیم بندی گاهشمارانه پیشنهادی اینجانب، حلال همه مشکلات مورد اشاره در کار مورخان خواهد بود چراکه بی تردید مانند هر نوع دسته بندی دیگری، انگاره گاهشمارانه بنده نیز در برخی ادوار همپوشانی هایی در بین دوره های آن وجود دارد یا یافت خواهد شد، اما به نظر می رسد پیشنهاد اینجانب تا کنون جدیدترین و جامع ترین انگاره گاهشمارانه تاریخ عمومی/جامع اهواز باشد.

منبع:

امام،عباس(۱۳۹۶). “اهواز از دیدگاه مورخین” منتشرشد: نظر دکتر عباس امام درباره این کتاب . ازخوزستان و خوزستانی ها(صص.  ۲۱-۲۴). اهواز: انتشارات معتبر.