تقریبا ۱۵ سال است که نظام آموزش عالی کشور در راستای هدف بین المللی سازی حوزه تخصصی فعالیت های خود و در عین حال پشتیبانی از زبان رسمی کشور، اقدام به راه اندازی تشکیلاتی آموزشی با عنوان “آزفا”(آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان) کرده است. در واقع، هدف بسیار روشن و مشخص آزفا عبارت است از “آموزش زبان فارسی به داوطلبان غیرفارسی زبان متقاضی تحصیل در دانشگاه های ایران”: یعنی دانشجویان بین المللی / خارجی. البته، در میان اهداف ثانویه این طرح از”آشناسازی داوطلبان/دانشجویان خارجی با فرهنگ و تمدن ایران، ادبیات  فارسی، و سبک زندگی ایرانی” نیز سخن گفته شده است. بدیهی است تحقق این سیاست در سطح دانشگاه های کشور، نیازمند اجرایی سازی  تامین بسیاری پیشنیازها و زیرساخت های ضروری بوده است :

1. راه اندازی تشکیلات اداری- آموزشی لازم در سطح چندین و چند دانشگاه کشور
2. تخصیص ساختمان ها و بودجه های لازم برای اجرای طرح
3. جذب و استخدام کادر آموزشی ذیربط ، و نیز کادر اداری موردنیاز
4. تهیه و تدوین کتاب ها و دیگر مواد آموزشی تخصصی مورد نیاز اجرای طرح، چه به صورت متمرکز(توسط سازمان های تخصصی ملی ایران) و چه به صورت غیرمتمرکز(توسط هر دانشگاه یا موسسه آموزش عالی خاصی در سطح کشور)
5. برپایی دوره های آموزشی ویژه مربیان و مدرسان این گونه دوره های خاص زبان آموزی

بدیهی است طی  ۱۰-۱۵  سال گذشته، آزفا در قالب دوره های آموزشی پرشماری در دانشگاه های بسیاری از ایران در حال انجام بوده و طبعا هزاران نفر داوطلب/دانشجوی خارجی این گونه دوره ها را گذرانده و پس از آن (یا همزمان با گذراندن دوره ها) به تحصیلات خود در دانشگاه های ایران پرداخته و فارغ التحصیل شده اند. دوره های آموزشی  آزفا، گاه کوتاه مدت بوده(یکی –دو هفته)، گاه میان مدت(یک نیمسال تحصیلی)، و گاه بلندمدت(بیش از یک نیمسال)که یا به صورت حضوری و یا بنابر الزاماتی به صورت مجازی برگزار شده و می شوند. با این همه ، به نظر می رسد در زمینه موفقیت یا عدم موفقیت نسبی آزفا در دستیابی به اهداف مورد نظر ، تا کنون تحقیقات مستقلی صورت نگرفته است.

نکته ای که مورد توجه اینجانب در این نوشتار کوتاه می باشد، این است که اصولا هدف اعلامی آزفای دانشگاهی ایران با نیازهای واقعی و عملی داوطلبان/دانشجویان خارجی مشغول به تحصیل در دانشگاه های ایران همخوانی منطقی و جامع ندارد. در توضیح این کاستی مفروض ، لازم است اضافه کنم که داوطلبان/ دانشجویان  بین المللی /خارجی هدف آزفا، عموما دانشجویان مشغول به تحصیل در سطح تحصیلات تکمیلی(دوره کارشناسی ارشد و یا دوره دکتری) هستند. در حال حاضر، آنچه در دوره های آموزشی سبک آزفا به زبان آموز خارجی زبان آموزش داده می شود، مجموعه ای است از واژگان و ساختارهای دستوری پرکاربرد مورد نیاز برای زبان آموز خارجی در ارتباطات اجتماعی محیط (آموزشی یا عمومی) ایران، که یا در قالب گفتگو و یا در قالب انواع و اقسام متن های فارسی به زبان آموز آموزش داده می شود.

این درحالی است که می دانیم دانشجویان تحصیلات تکمیلی، عموما با کتاب ها، مقالات، سخنرانی ها، پایان نامه ها، و دیگر موارد مشابهی سروکاردارند که در آن ها نه “زبان فارسی عمومی”، بلکه “زبانگونه”( genre/register) علمی، دانشورانه، و دانشگاهی فارسی کاربرد گسترده ای دارد. در توضیح بیشتر قضیه، به این نکته اشاره کنم که یکی از زبانشنان غربی به نام کامینز ( Cummins)، برای پدیده “زبان” دو سطح قایل شده است:سطح “مهارت های اساسی ارتباطات میان فردی” (Basic Interpersonal Communication Skills) که می توان به تعبیر ساده تر آن را “زبان اجتماعی” / “زبان روزمره کوچه و خیابان” نامید،و دیگری سطح”توانایی شناختی زبانی -تحصیلی”( Proficiency Cognitive Academic Language) که می توان آن را “زبان محیط های تحصیلی/دانشگاهی” نام نهاد. به این ترتیب، پیداست برای موفقیت تحصیلی در محیط های آموزشی دانشگاهی آنچه در وهله نخست مورد نیاز زبان آموز دانشگاهی خارجی زبان می باشد، “توانایی شناختی –زبانی تحصیلی”می باشد تا به کمک آن بتواند هم منابع تخصصی رشته خود را مورد مطالعه قرار دهد، و هم بتواند به صورتی مناسب به آن زبان(مثلا، در این مورد فارسی) چه به صورت نوشتاری و چه گفتاری مطالبی تهیه و ارایه دهد. در واقع، بر پایه همین گونه واکاوی های منطقی و عالمانه نسبتا جدید است که در کشورهای غربی برای اعطای پذیرش به متقاضیان غیرانگلیسی زبان، دو گونه آزمون برگزار می شود:

1. آزمون زبانی عمومی ؛ ویژه مهاجرین متقاضی اشتغال در بازار کار
2. آزمون زبانی دانشگاهی؛ ویژه مهاجرین متقاضی تحصیل در محیط های دانشگاهی

حال، چنانچه این نحوه واکاوی مساله را بپذیریم آنگاه براحتی خواهیم پذیرفت که دانشجویان خارجی مشغول به تحصیل در دانشگاه های ایران نمی توانند از مطالب دوره های آموزشی آزفای دانشگاهی ما -که براساس آموزش زبان عمومی /اجتماعی فارسی  تهیه و تدوین شده اند- در جهت تقویت درک مطالب مکتوب/شفاهی علمی –دانشگاهی فارسی بهره مناسب و بهینه ای کسب کنند. و این ، یعنی نقض غرض ، اتلاف  وقت ، بودجه های کلان، و انرژی زبان آموزان خارجی و مدرسان ایرانی.

برای رفع این مشکل، پیشنهاد می شود نخست، پژوهشی مستقل درباره کارآیی دوره های رایج آزفای دانشگاهی صورت گیرد، و دوم، متناسب با یافته های حاصله چنانچه نتایج تحقیق موید دیدگاه ما باشد، برنامه آزفای دانشگاهی رایج مورد بازبینی بنیادین قرارگیرد. در نگاه اول ،عجالتا به نظر می رسد “اهداف آموزشی” و نیز “منابع درسی” آزفای دانشگاهی متناسب با نیازهای زبانی زبان آموزان خارجی شاغل به تحصیل در محیط های دانشگاهی فارسی زبان، باید تغییر یابد. سپس، باید پذیرفت که بازه زمانی دستیابی موفق زبان آموز خارجی شاغل به تحصیل در محیط های دانشگاهی ایران نیازمند زمانی طولانی تر (مثلا، دست کم دو نیمسال تحصیلی)است. منابع تخصصی زبان آموزی، بازه زمانی مورد نیاز برای تسلط یافتن گویشوران غیربومی بر مهارت های عمومی /اجتماعی  یک زبان بیگانه را بین ۶ ماه تا ۲ سال برآورد کرده اند، درحالیکه بازه زمانی مورد نیاز برای فراگیری و تسلط بر مهارت های تحصیلی دانشگاهی گاه تا ۵ سال وقت نیاز دارد.

این را نیز یادآور شوم که متقاضیان تحصیل در محیط های دانشگاهی کشورهای انگلیسی زبان، پذیرش تحصیلی خود را زمانی دریافت می کنند که در آزمون های شناخته شده بین المللی مانند تافل( (TOEFL یا آیلتس (IELTS) نمرات متوسطه به بالا(upper-intermediate) کسب کرده باشند. این، درحالی است که می دانیم در سال های اخیردانش(competence) و توانش (performance)عملی  دانشجویان غیرفارسی زبان شاغل به تحصیل در دانشگاه های ایران عموما حتی از زبان فارسی عمومی در حد صفر است، چه رسد به زبان فارسی مورد کاربرد در محیط ها و منابع درسی دانشگاهی فارسی زبان ایران!

در هر صورت، امید است نهادهای ذیربط ملی برای کارآمد ساختن هرچه بیشتر دوره های آزفا”ی دانشگاهی، با راهکارهایی مناسب و منطقی برای این مساله چاره جویی کنند.

دکتر عباس امام

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز