صیانت از چغازنبیل و محیط پیرامون وظیفه‌ای ملی و بین المللی
سیدجواد خراسانی کارشناس روابط عمومی اداره‌کل میراث فرهنگی خوزستان
استان خوزستان با دارابودن سه اثر ثبت جهانی و بیش از هزار اثر ثبت ملی، بخش مهمی از تاریخ این مرز و بوم را یدک می‌کشد، تاریخی که آمیخته با فرهنگ غنی و تمدن‌های مختلف است؛ هریک از این آثار ریشه در تاریخی دارند که هویت مردمان نواحی مختلف کشور را نمایان می‌کنند و تحقیر این آثار به واسطه تعرض، آسیب رساندن و یا از بین بردن آنها به هردلیلی، ممکن است به قیمت از بین رفتن بخشی از تاریخ غنی مملکت تمام شود.
هر از چندگاهی از گوشه و کنار این مرز و بوم خبرهایی از تعرض به آثار باستانی و تاریخی از سوی برخی سازمان‌ها و ارگان‌ها به بهانه‌های مختلف از جمله داشتن سند مالکیت و یا اشتغال و تولید ملی به گوش می‌رسد که همه این تعرض‌ها بدون استعلام از میراث فرهنگی و یا بی‌توجهی به پاسخ استعلام انجام می‌شوند؛ موضوعی که باعث نگرانی میراث‌دوستان و فرهنگ‌دوستان میشود.
نمونه این تعرض‌ها که چندی است از راه فضای مجازی و رسانه‌ها به گوش رسیده، تعرض به حریم درجه یک و دو میراث جهانی چغازنبیل است که با شعار اشتغال‌زایی و تولید ملی و به بهانه ساخت کارخانه قند در این حریم و بدون دریافت مجوز از میراث فرهنگی و پایگاه میراث جهانی انجام شده است. اتفاقی که جرقه آن از سال ۱۳۹۷ و با صدور سند حدود ۳۰۰ هکتار از اراضی حریم درجه یک به نام یک شرکت و فرد بدون توجه به استعلام از پایگاه میراث جهانی چغازنبیل زده شد که البته با شکایت میراث فرهنگی این تعرض متوقف شد.
باوجود این، به تازگی از سوی دادگاه رأی منع تعقیب برای متعرضان به حریم چغازنبیل صادر شد و شواهد حاکی از این است که متولیان کارخانه قند باتصور این‌که باتوجه به رأی دادگاه می‌توانند دوباره کار خود را آغاز کنند، بار دیگر در حریم چغازنبیل حضور یافتند که از این‌رو پایگاه میراث جهانی چغازنبیل با استقرار نیروهای یگان حفاظت در منطقه درصدد هستند تا به محض دیدن اولین تحرکات در منطقه گزارش‌های لازم را ارائه و از طریق مسئولان محلی پیگیری‌های لازم را انجام دهند.
معبد چغازنبیل در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر واقع است، این سازه در سال ۱۹۷۹ (۱۳۴۸ هجری شمسی) نخستین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت و جامعه بین‌المللی برای آن ارزش فوق العاده و استثنایی قایل است. میراث جهانی یونسکو مجموعه مکان‌های فرهنگی یا طبیعی ثبت‌شده در سازمان جهانی یونسکو است که به صورت فهرستی توسط کمیته میراث جهانی این سازمان برگزیده شده و می‌شوند؛ سایت‌هایی که در فهرست میراث جهانی قرار می‌گیرند بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص، محسوب می‌شوند و دولت‌ها موظف به حفظ و نگهداری این آثار هستند.
باتوجه به این موضوع، این نگرانی از سوی مردم و میراث‌دوستان به وجود آمده که تعرض به این میراث جهانی، واکنش سخت یونسکو را نسبت به موضوع درپی داشته باشد.
واکنش سخت یونسکو در صورت تعرض به چغازنبیل
در این خصوص، احمدرضا حسینی بروجنی معاون میراث فرهنگی خوزستان با غیرقبول دانستن هرگونه تعرض به حریم آثار جهانی عنوان می‌کند: «عرصه و حریم چغازنبیل در سال ۸۵ مصوب شده و در حریم درجه یک به طور صریح احداث هرگونه کارخانجات ممنوع اعلام شده است و ما هم مکلف هستیم ضوابط یک بنای تاریخی را آن‌گونه که اعلام شده رعایت کنیم.»
او در این خصوص می‌افزاید: «ضوابط عرصه و حریم چغازنبیل به طور کامل ابتدا به استانداری خوزستان و سپس از سوی استانداری خوزستان به تمامی دستگاه‌های استان نیز ابلاغ شده است.»
معاون میراث فرهنگی خوزستان با تأکید بر ممنوعیت ساخت و ساز در حریم درجه یک بنای تاریخی چغازنبیل می‌گوید: «با توجه به این‌که ضوابط عرصه و حریم ابلاغ شده است یک نسخه از این ضوابط در اختیار یونسکو قرار دارد که در صورت سرپیچی از آن عواقب خوبی در انتظار بنا نخواهد بود.»
او همچنین هشدار داد: «در صورت تعرض به حریم چغازنبیل، یونسکو این اثر را در معرض خطر اعلام می‌کند و ممکن است به صورت دائمی یا موقت آن را از فهرست آثار ثبت جهانی خارج کند.»
حسینی‌بروجنی افزود: «نکته دیگر این‌که زمین‌های اطراف چغازنبیل از جمله زمین‌های بکر و تپه ماهور هستند که از لحاظ طبیعی نیز تسطیح آنها به محیط بکر خدشه وارد می‌کند.»
تغییر در ال‌اونتاش تعامل شهر با نقطه‌نشانه‌های طبیعی رابرهم می‌زند
همچنین عاطفه رشنویی مدیر پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه نیز با تأکید بر لزوم همکاری دستگاه‌های مختلف اداری، اجرایی و قضائی کشور برای صیانت از میراث فرهنگی اظهار می‌کند: «به موجب قانون، هرگونه عملیات اجرایی در مرحله امکان‌سنجی نیازمند استعلام از وزارت میراث فرهنگی است.»
او ادامه می‌دهد: «در مطالعات حوزه میراث فرهنگی، یک اثر به هیچ‌روی منفرد نیست و در تعامل کامل با محیط پیرامونش جانمایی و ساخته میشود و بقا می‌یابد.»
مدیر پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه، یک اثر را بدون بافت طبیعی و جغرافیایی خود اثری بی‌معنا دانست که مانند درختی بی‌ریشه محکوم به نابودی در کوتاه‌ترین زمان است و گفت: «چغازنبیل یا ال‌اونتاش نیز از این قاعده مستتثنی نیست و ساخت و دوام این شهر باستانی در تعامل و هماهنگی کامل با محیط اطراف خود است.»
او تصریح می‌کند: «مکان شهر با نگاه ویژه به توپوگرافی منطقه و به ویژه طاقدیس سردارآباد انتخاب شده است؛ از این‌رو هرگونه تغییر در وضعیت آن موجب برهم خوردن تعادل و تعامل شهر و آثار آن با نقطه‌نشانه‌های طبیعی و فرهنگی تشکیل‌دهنده‌اش خواهد شد.»
رشنویی با تأکید بر این‌که باتوجه به اهمیت بستر جغرافیایی و طبیعی آثار فرهنگی و تاریخی، مرکز میراث جهانی همواره علاوه بر جسم اصلی آن اثر، محیط پیرامونی آثار جهانی را از اجرای اصلی سازنده آن آثار می‌داند افزود: «این مرکز با توجه ویژه به محیط پیرامون، همواره از کشورهای عضو، انتظار معرفی و تضمین حراست از حریم آثار را داشته است.»
ایران متعهد به اجرای ضوابط کمیته میراث جهانی است
او اظهار کرد: «ایران نیز به عنوان عضوی از کنوانسیون میراث جهانی، با تکیه بر مطالعات باستان‌شناسی، زمین‌شناسی و زمین‌ریخت‌شناسی، معماری، هیدرولوژی، اقلیم‌شناسی و… عرصه و حرایم آثار میراث جهانی خود را شناسایی و برای حفاظت از آنها ضوابطی تعیین می‌کند که باید به تأیید کمیته میراث جهانی برسد.»
مدیر پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه اضافه کرد: «در سطح ملی نیز، علاوه بر وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، سایر ارگان‌های دولتی باید در هماهنگی کامل برای حفاظت از میراث فرهنگی قدم بردارند.»
او بیان کرد: «پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه در صف مقدم صیانت و حراست از عرصه و حرایم محوطه میراث جهانی چغازنبیل و محیط پیرامون آن قرار دارد و یکی از مهم‌ترین ضوابط حفاظت از حریم چغازنبیل و جلوگیری از برهم خوردن تعادل اثر با منطقه، ممنوعیت احداث کارخانه و تغییر توپوگرافی در محدوده حریم است.»
رشنویی با اشاره به این‌که ممانعت از احداث کارخانه و تسطیح و تغییر توپوگرافی در حریم، ضوابطی هستند که ایران متعهد به اجرای آن به یونسکو شده است تأکید کرد: «از سال ۱۳۹۷ که اولین نشانه‌های احداث کارخانه قند فانی‌گستر در حرائم درجه یک و دو مشخص شد، پایگاه میراث جهانی چغازنبیل در نامه‌های اداری و با حضور در محل، این فعالیت را ممنوع اعلام کرد و مانع ادامه آن شد.»
برای اجرای تعهدات از هیچ تلاشی دست نمی‌کشیم
او با بیان این‌که ممانعت پایگاه از احداث کارخانه و تلاش مالکان برای انجام آن به مبارزه‌ای تبدیل شد که در این دو سال ادامه داشته است گفت: «در این مدت پایگاه با کمک اداره‌کل میراث فرهنگی خوزستان و در جلسات متعدد با سایر ارگان‌های مرتبط مانند فرمانداری، استانداری و دادگستری توانست تا حدودی مانع از فعالیت کارخانه شود و در آینده نیز از هیچ تلاشی برای اجرای تعهدات مبنی بر صیانت عرصه و حرائم میراث فرهنگی فروگذار نخواهد کرد.»
شکی نیست که کشور ما دارای تاریخی درخشان از آثار باستانی است که نمونه بارز آن زیگورات چغازنبیل که مشهورترین و بزرگ‌ترین زیگورات به جا مانده از دوران باستان است. باتوجه به این‌که زیگورات‌ها جزو با اهمیت‌ترین پرستش‌گاه‌ها هستند و تعداد آنها به ۴۰ بنا در سراسر دنیا نمی‌رسد و چغازنبیل یکی از مشهورترین آنها در جهان است، قطعاً وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و اداره‌کل استان خوزستان به عنوان متولیان این اثر اجازه نخواهند داد که عاملی آرامش زیگورات چغازنبیل را برهم بزند و خدشه‌ای به فرهنگ و تمدن این مملکت وارد آورد. در این راه، سازمان‌ها و ارگان‌ها نیز باید در کنار میراث فرهنگی باشند و تاریخ غنی خود را فراموش نکنند، چراکه در این صورت، نسل فردا ما را بخاطر گمشده‌های تاریخی نکوهش خواهند کرد.
پس میراثی که ریشه در فرهنگ مردم دارد را قربانی نکنیم.