خورنا – سعید دیناروند دکترای ایران باستان در مقاله‌ای به مناسبت ۱۳ تیر روز ثبت جهانی محوطه باستانی شوش نوشت: شهر باستانی ایوان کرخه که در نیمه اول قرن چهارم میلادی توسط شاهپور دوم ساسانی ساخته شده یکی از معتبر ترین مراکز حکومتی در جنوب غربی ایران بزرگ آن زمان به شمار می رفت و به نظر می رسد که در دوران ساسانیان مرکز حکومت خوزستان بوده است این ابرشهر تاریخی بیش از ۴۰۰ هکتار فضای عرصه آن بوده است که دیواری به طول ۴ کیلومتر و عرض یک کیلومتر دور تا دور آن کشیده شده است.

اران خوره شاپور (شاهپور شکوه ایران) که در منابع مسیحیان نستوری و به زبان سریانی به کرخه دلادن و یا کرخ شاپور معروف گشت شهری است که در نزدیکی شوش توسط شاپور ساسانی ساخته شده و امروزه به ایوان کرخه و کوت گاپو معروف شده است.

ایوان کرخه در جانب غرب کرخه هست، که دارای ۴۰۰ هکتار عرصه و حریم آن هم حدود ۴۰۰ هکتار است در مجموع عرصه و حریم ۸۰۰ هکتار است، در ۲۵ کیلومتری شمال غربی شهر باستانی شوش قرار گرفته است ساختار ساسانی این شهر به شکل مستطیلی است که دو دیوار شرقی و غربی،به سه منطقه تقسیم گردیده است، که در ادامه به این مناطق سه گانه پرداخته می‌شود. شوربختانه بیش از صد هکتار آن به دانشگاه آزاد‌دزفول واگذار شده، که قرار بود تحقیقات کشاورزی صورت پذیرد اما چند سالی است که دانشگاه‌ازاد‌دزفول همانند مالکی، زمینهای داخل عرصه شمالی ایوان کرخه را اجاره به مردمان بومی آن محل می دهد.

پیشینه تاریخی ایوان کرخه:

منابع تاریخی خبر از آبادانی شوش از پیش از تاریخ تا دوره ساسانی می دهند. در زمان شاپور دوم ساسانی(۳۱۰_۳۷۹). مسیحیان شوش شورش می کنند و آتش سوزی و ویرانی آن را سبب می‌شود، شاپور ساسانی به سرکوبی شورشیان مسیحی می پردازد که به تخریب نسبی شهر نیز انجامید.(مشکور،۱۳۶۷:۴۰۸) البته این گزارش مسیحیان شهر شوش است و به نظر می‌رسد،که آنها غلو می‌کردند، چون ادامه حیات، شهر شوش در دوره بعد از شاپور تا اوایل دوره اسلامی پرشکوه بوده است.

ایوان کرخه در متون جغرافی‌دانان قرون اولیه اسلامی:

استخری درباره موقعیت جغرافیایی این شهر اطلاعاتی می‌دهد.(اصطخری،۱۳۶۸:۹۰). مقدسی جغرافی نویس قرن چهارم آن را شهری آباد و دارای باغ های متعدد معرفی نموده، که آب آشامیدنی، از نهرهایش جاری است. و بازار هایش در یکشنبه دایر است‌.(مقدسی،۱۳۶۱:۶۰۶).ابن حوقل، نیز آن را از شهرهای معروف خوزستان دانسته که در تمام دنیا شهرت دارد و صاحب منبر می باشد.(ابن حوقل،۱۳۶۱:۲۳). یاقوت حموی قرن هفتم ابوالفداء و مستوفی در قرن هشتم هجری،نیز تنها به ذکر نام این شهر به عنوان یکی از شهرهای خوزستان بسنده نموده اند.(ابوافداء،۱۳۴۹:۳۱۱،لسترنج،۱۳۶۴:۲۵۸) در متون تاریخی قرون بعد نیز هیچ گونه نامی از این شهر برده نشده است.

چندی پیش یکی از دانشگاه های غیر دولتی استان خوزستان (دانشگاه‌ازاد‌دزفول ) بیش از یکصد هکتار از از عرصه مصوب و ثبتی این اثر را به عنوان ایجاد مرکز تحقیقات کشاورزی تصرف و پس از تسطیح آثار تاریخی اقدام به کشاورزی در محل نموده است.(باغبان،۱۳۸۵:۵۷). متعاقباً برخی از افراد محلی نیز با توسل به اقدام فوق، بخش‌هایی از اراضی عرصه و حریم تاریخی ایوان کرخه را اشغال و پس از تسطیح به فعالیت کشاورزی به صورت دیم و آبی مبادرت ورزیدند.

در زمان مسئولیت راقم سطور(۹۳-۹۷) به عنوان رئیس اداره میراث فرهنگی شوش، دوباره پرونده به اجرا گذاشته شد و شکایت‌های متعددی در دادگاه های اهواز انجام گرفت که شوربختانه، تاکنون موفقیتی حاصل نگردیده است. در سال ۱۳۰۹ خرابه‌های ایوان کرخه به فهرست ۴۷ ثبت آثار ملی ایران گردید‌.
بخشی از مدارک این شهر باستانی دوره ساسانی توسط دیولافوآ تهیه گردیده است، او به سال ۱۸۸۳ ضمن بازدید از این شهر از اجزای معماری آن به ویژه پاکار های پیش آمده ،قوسهای عرضی و پنجره های مرتفع کاخ ان، طرح هایی تهیه نمود.(دیولافوا،۱۳۷۱:۵۲۶).بخش دیگری از این مدارک به سال ۱۹۵۰ میلادی توسط رومن گیرشمن به دست آمده است.(گیرشمن، ۱۳۶۴:۳۹۲). شوربختانه کلیه آثار معماری پابرجایی که دیولافوا و گریشمن، به ثبت آن پرداخته بودند، در تهاجم ارتش بعثی عراق به کلی ویران گردید.
در کاوش‌های مهدی رهبر در ۱۵۰۰ متری شمال شرق این شهر و در محوطه باستانی به نام سرخه صالح داوود، اطلاعات ارزشمندی از استقرار مربوط به دوره الیمایی( اشکانی) در این حوزه فراهم نمود.(رهبر،۱۳۸۱:۱۱۸).

در سال ۱۳۸۵ دو هیئت از باستان شناسان مرکز میراث فرهنگی خوزستان به بررسی باستان شناسی محوطه ایوان کرخه و تپه‌های اقماری آن، نسبت به انجام گمانه‌زنی در ضلع شمالی و شرقی بیرون از حصار مبادرت ورزیدند.(باغبان کوچک،۱۳۸۵).
پاتس، به انواع تاسیسات شهری از جمله کوره‌های سفالگری و کارگاه های بافندگی ابریشم اشاراتی داشته اند، و آن را یکی از مراکز تولید پارچه های ابریشمی،صادراتی جهان خویش،معرفی می نماید‌.(پاتس،۱۳۸۵:۶۲۴ )تقسیم عرصه شهر،به سه منطقه جداگانه نه تنها از تفکرات کیهانی ایرانیان باستان تبعیت،می نماید. (karimian 2003)بلکه اجرای الگوی استقرار گروه های مختلف اجتماعی در مناطق منفک از هم، آن گونه که در سایر شهرهای ساسانی متداول بوده را یادآور می سازد.(همان،۲۰۰۸:۹۹) که مجموعه حکومتی این شهر در بخش جنوبی و بخش‌های میانی و شمالی و حومه به سکونت طبقات دیگر اجتماعی تعلق داشتند اند.
گلین با بازسازی سازمان اداری خوزستان، بر اساس گل مهره های مهر شده، سه بخش را در استان آران خوره شاپور، شناسایی کرده که عبارت اند از شوش،ار،کر مانستان مار و شهرستان.(Gyselen and Gasche:1994:58) از آنجا که پایتخت استانی معمولاً از نام استان و واژه شهرستان ترکیب شده بود. به نظر گلین،اران خوره شاپور، شهرستان پایتخت خوزستان بود و همان آران خوره شا پور بود، که به استناد به طبری و حمزه اصفهانی در زبان سریانی،کرخا، خوانده می شود.(noldeke,1879:58) در منابع نسطوری نام این شهر کرخه دلادن است، که مدت ها آن را محوطه ایوان کرخه در ۱۷ کیلومتری شمال غربی شوش می دانند.(همان،۱۹۰۱:۱۴۵)
در کتاب اعمال شهید یزد پناه، اهل بث هوزیه،شوش روستایی نزدیک کرخه دلادن است که در آن مغ های بسیاری(زرتشتیان) توصیف شده اند‌.(Hoffmann,1880:87).
در اثری از الیاس دمشقی کرخه لادن خواهرشهر شوش معرفی شده است.(WEstphal,1901:97).اران خوره شاپور به معنای،شاهپور شکوه ایران است،که در زبان سریانی کرخ،خوانده می شود.و شوش که آنرا در کنار دژی ساخت، که تابوت سنگی،و جسد دانیال نبی ،در آن است.(طبری،۱۳۵۲:۶۰۱).
طبری از آوردن پزشک هندی شاپور دوم به کرخ در نزدیکی شوش خبر می دهد‌.(noldeke,1879:58) شاپور دوم در جنگ هایی تعداد یونانی اسیر کرده و در شهر کرخه دلادن سکنا داد.
بعدها کرخه دلادن، ویران شد و ساکنان آن به شوش منتقل شدند.
نویسنده اعمال پوسای می‌گوید: که کرخه دلادن به دست شاپور دوم ساخته شد.اسیران را از مکان‌های گوناگون آورد و در آنجا مستقر نمود. شاپور دوم ۳۰ خانوار از اقوام بومی را در میان اسیران استقرار داد،به طوری که با ازدواج میان آنها، اسیران پایبند به تعهدات خانوادگی و عاطفی می شدند و همین امر مانع فرار آنها به سرزمین خودشان می شد، چنین نقش حیله گرانه شاپور به امر خداوند جواب نداد زیرا به سبب ازدواج بین اسیران و تبعیدی و کافران بومی گروه دوم ایمان آوردند(brock,1984:14).
این شهر تا پایان ساسانیان و سده های نخستین اسلامی به حیات خود ادامه داد.

نتیجه :
شهر ایوان کرخه پیش از دوره ساسانی مسکونی بوده، خصوصاً در دوره ایلامی ها و الیمایی ها(اشکانیان) این شهر توسط شاپور دوم ساخت می‌شود، عرصه و حریم این شهر ۸۰۰ هکتار است، شاهان ساسانی شهرهای زیادی در خوزستان درست می‌کنند و فعالیت‌های عمرانی از قبیل سدسازی،ایجاد شبکه های آبرسانی و کشاورزی ایجاد، شهرهای جدید و اسکان اسیران در آنجا در راستای بهره‌برداری از منابع غنی کشاورزی صنعت و تجارت است. ساختار ساسانی ایوان کرخه، به شکل مستطیلی است و عرصه آن دو دیوار شرقی و غربی، ودر کل به سه منطقه تقسیم می‌شود، قسمت جنوبی شاه نشینی و دیگر قسمتها، سایر آحاد مردم نشیمن داشته اند‌ که این سبک معماری، الگو برداری از، تفکرات کیهانی ایرانیان باستان است. در منابع مسیحیان نسطوری به این شهر، کرخه دلادن می‌گویند،که این واژه سریانی است .

به روایت مسیحیان در کتاب اعمال شهید یزدپناها، اهل بث هوزیه، شوش محل سکونت مغها(زرتشتیان) است و کرخه دلادن بیشتر مسیحی هستند‌ به نقل از طبری، شاپور دوم در اهواز و دو شهر می سازد، یکی آران خوره شاپور که به زبان سریانی کرخ خوانده می‌شوند و شوش که آن را در کنار دژی ساخت، که تابوت سنگی و جسد دانیال نبی در آنجاست. پس اکثریت مردم شوش،زرتشتی هستند و اقلیت مسیحی، شورش می کنند، شاپور دوم آنان را سرکوب نموده و به کرخه دلادن می فرستد. بنابراین وی نه تنها شوش را ویران نکرده، بلکه به نقل از طبری، با ایجاد دژ در کنار دانیال به گسترش، شهر اقدام نموده است. لذا اینکه شاپور دوم شهر شوش را نابود کرده، به نظر می‌رسد که بسیار غلو آمیز است، چون این شهر، از زمان شاپور دوم ساسانی تا پایان این سلسله و حتی تا سده های اولیه اسلامی شهری آباد بوده است.