گفتگو: محمدعلی دویرحاوی دانشجوی کارشناسی تاریخ

خورنا – این استاد دانشگاه در این گفتگو مطالعات مرتبط با نامه‌های تاریخی تبرستان را تشریح کرده و اظهارات جالبی درخصوص مطالعات این اسناد تاریخی می‌دهد.

قبل از ورود به بحث اصلی می‌‌خواهم با توجه به اینکه شما در حال مطالعات در زمینه دوره ساسانی هستید و از سیر روند مطالعات مربوط به این دوره در داخل و خارج از کشور اطلاع دارید، وضعیت مطالعات ساسانی در ایران با توجه به وجود افرادی همچون دکتر روزبه زرین کوب، دکتر شهرام جلیلیان، دکتر مهرداد قدرت دیزجی، دکتر حمید کاویانی پویا و دکتر پرویز حسین طلایی در ارتباط با مطالعات این دوره را ارزیابی کنید.

در مقایسه با مطالعات تاریخ دوره هخامنشی و اشکانی و سلوکی و… من فکر می کنم مطالعات دوره ساسانی در ایران بسیار خوب پیش می‌رود. محققان جوانی هستند که شما نام بردید. مثل آقای دکتر زرین کوب، دکتر جلیلیان یا دکتر دیزجی و دیگران که تحقیقات مهمی انجام می‌دهند. هر کدام در دانشگاه خودشان در یک حیطه مطالعه دوره ساسانی کارها را به پیش می‌برند. برای همین من فکر می‌کنم هم به خاطر وجود این استادان در ایران و همچنین شوق و شور دانشجویان و دسترسی به زبان‌های لازمه برای مطالعه دوره ساسانی مانند زبان‌های پهلوی، عربی و سریانی، ایران می‌تواند نقش مهمی در پیشبرد مطالعات دوره ساسانی داشته باشد. فکر می‌کنم در اینجا باید یک مقدار خرده گرفت بر محققان خارجی که به مطالعاتی که در ایران انجام می‌شود توجه نمی‌کنند. مقاله‌های مهمی نوشته شده است که متاسفانه به دلایل مختلف از چشم محققان خارجی به دور مانده است. در صورتی که این مقالات می‌توانند سهم مهمی در مطالعات و شناخت تمدن و تاریخ ساسانی در سطح جهان داشته باشند.

نامه‌های تبرستان چه زمان و چگونه کشف شدند؟

در مورد اینکه این نامه ها چه زمانی و چگونه کشف شده‌اند، اطلاعات دقیقی نداریم. از دوستانم شنیدم که این نامه‌ها در اطراف سوادکوه در شمال ایران یافت شده‌اند و این که این نامه‌ها در دست محققانی در برلین هستند. اما اطلاعات دقیقی وجود ندارد. شاید بشود گفت اهمیت این متون مانند کشف طومارهای دریای مرده (بحر المیت) به زبان آرامی در غار قمران که در کوزه‌هایی یافت شدند باشد. این متون مربوط به قرن اول و شاید نزدیک دوم میلادی باشند که حدود هفتاد سال پیش یافت شد.

سابقه مطالعاتی نامه‌ها چیست؟

درباره اینکه سابقه مطالعاتی این نامه ها چگونه است، باید گفت که آقای فیلیپ ژینیو، استاد ایرانشناسی در پاریس اولین کسی بود که شروع به خواندن این نامه‌ها کرد. ایشان نخست در سری انتشارات Res Orientalies، این نامه‌ها را دسته دسته به چاپ رساند و شاید بیشتر از هفتاد یا هشتاد درصد نامه‌ها قرائت و چاپ شدند. قرائت این نامه‌ها که بر روی پارچه است بسیار مشکل است، چون به دست خط مردم فلات ایران در قرون اول و دوم هجری است. پس از یک دهه مطالعه این نامه‌ها، آقای دیتر وِبِر که اکنون مهم‌ترین متخصص خوانش متون پهلوی روی سفال نوشته‌ها، پارچه‌ها، چرم نوشته‌ها و پاپیروس‌ها است، شروع به بازخوانی نامه‌ها کرد و مهمتر آن که در کنار ایشان خانم ماریا ماتسوخ، استاد مطالعات قوانین زرتشتی و متون پهلوی، مفهوم آنها را بازبینی می‌کند. ایشان دختر آقای رودالف ماتسوخ، محقق بزرگ صبی‌ها یا مندایی‌ها است که در ایران نیز مدت‌ها زندگی کرد و همسرش هم ایرانی بود. نامه‌هایی که این دو محقق بر روی آن‌ها کار می‌کنند به نظر می‌رسد از یک آرشیو محلی پیدا شده است و بیشتر درباره مسائل قانونی و اقتصادی است. برای همین خانم ماتسوخ متخصص دین زرتشتی به خوبی می‌تواند مفهوم آن‌ها را بازیابی کند. شاید ایشان بهتر از هر شخص دیگری بتواند کلمات یا اصطلاحات قانونی را که در آن دوره متداول بوده را بازیابی کند و درباره‌شان در این متون توضیح دهد.

نامه‌ها کجا نگهداری می‌شوند و وضعیت امروزی آن‌ها چگونه است؟

مطمئن نیستم نامه‌ها کجا هستند. ولی احتمال می‌دهم مقداری از این نامه‌ها در برلین باشند.

نامه ها مربوط به چه کسانی هستند و دربر گیرنده چه موضوعاتی هستند؟

نامه‌ها یک آرشیو محلی است که متعلق به «مغ دیلان» در منطقه‌ای که به آن «دیل دیلان» که شاید همان «گیلان» خودمان باشد در نزدیک سوادکوه است. این نامه‌ها درباره مسائل بسیار جالبی راجع به زندگی روزمره مردم ایران زمین در آن دوره تاریخی به ما اطلاعات می‌دهد. با مطالعاتی که انجام شده است، تاریخ این نامه‌ها به قرن اول و دوم هجری می‌رسد، یعنی آن دوره‌ای که ما به آن دو قرن سکوت می گوییم و مرحوم دکتر عبدالحسین زرین‌کوب نیز کتاب بسیار مهمی درباره این دوره نوشته است. اما در زمانی که ایشان کتاب خود را قلم زدند این متون به زبان فارسی میانه وجود نداشت. اما اکنون با یافتن این نامه‌ها همه چیز دگرگون شده است. برای مثال، محتوی یکی از آن‌ها درباره یک شاکی از یک آهنگر است. این آهنگر (اسپرگر) قرار بود سپری بسازد. ولی نتوانسته به قول خود عمل کند. حال آهنگر قول داده است که اگر سپر را سر زمان پس ندهد، دو سپر برای اسپهبد منظقه هلیگ (اسپهبد خراسان) بسازد. در نامه دیگری می‌خوانیم که چند نفر وارد خانه یک خانم شده‌اند و اسباب‌های او را با زور برده‌اند. طبق قوانین زرتشتی زمان، این خانم خودش نمی‌تواند برود به دادگاه و شکایت کند. برای همین شوهرش از طرف خانم نامه می‌نویسد به مسئول محل برای دادخواهی. موبد (مغ) مسئول نیز نامه نوشته که هرچه زودتر به این موضوع رسیدگی شود. در نامه چهار نفری که به خانه زن وارد شده‌اند، نام‌هایشان و وسایلی که برده‌اند ذکر شده است و دستور دستگیری آن‌ها نیز داده شده است. در نامه‌ای دیگر ما درباره اسپهبد آن ناحیه خبر پیدا می‌کنیم . این نکته بسیار مهم است. چون باید پرسید که یک اسپهبد در دو قرن اول هجری، زمانی که قرار است مسلمانان بر فلات ایران حکمرانی کنند چه می‌کرده است. پس چطور است که ما یک اسپهبد داریم و مردمی که برای او و سربازان سپر می‌سازند؟ با خوانش این متون در واقع ما یک دید دگرگونی از ایران در دو قرن اول هجری پیدا می‌کنیم و واقعا می‌توان چندین پایان‌نامه جدید با موضوع این نامه‌ها نگارش کرد و دید تازه‌ای به دو قرن نخست هجری در فلات ایران پیدا کرد.

با خوانش این نامه‌ها چه تغییری در روند مطالعاتی درباره سقوط و پس از آن درباره ساسانیان پیش آمد؟

ببینید ما همیشه فکر می‌کردیم اعراب به ایران آمدند و همه جا را گرفتند و ناگهان همه چیز به دست آن‌ها افتاد. این نامه‌ها کاملا برعکس این مسئله را نشان می‌دهند. این نامه‌ها نشان می‌دهند کسانی که مسئول منطقه هستند زرتشتی‌اند. تمامی قوانینی که استفاده می‌شود زرتشتی است. حتی تاریخگذاری زرتشتی انجام شده است. مثلا نامه‌ها با تاریخ «روز اورمزد» و … آغاز می‌شوند و به احتمال زیاد این سال‌ها از زمان یزدگرد سوم شمرده می‌شود. حال، ما نمی‌دانیم که از جلوس یزدگرد است یا از زمان مرگ یزدگرد سوم. شاید تاریخ قم نزدیک‌ترین دید را در اینباره داشته باشد که به هر حال نشان می‌دهد نخست خبری از اعراب نیست. در متون طبرستان این ایرانیان هستند که قدرت دارند و مردم محلی هستند که اقتصاد محلی را می‌گردانند. در این اقتصاد محلی درخت زیتون خیلی مهم است. چندین نامه درباره کسانی است که صاحب درخت زیتون هستند و چه مقدار از آن را می‌توانند به عنوان سود به دیگران بپردازند. یا بر حسب دارایی درخت زیتون از کس دیگری وام می‌گیرند. این نامه‌ها اطلاعات گوناگونی به ما می‌دهند که تاکنون در اختیار نداشتیم.

آقای دکتر دریایی ممنون بابت وقتی که در اختیار صدای میراث گذاشتید. اگر نکاتی درباره نامه‌های تبرستان باقی مانده که گفته نشده یا در زمینه ساسانیان و مطالعات مربوط به آن‌ها است بفرمایید.

برای من تاریخ زندگی روزمره مردم و آنگونه که ایرانیان زندگی می‌کرده‌اند بسیار جذاب و مهم است. تاریخ فقط زندگی نجبا و شاهان نیست، اما برای تاریخ ایران، ما کمتر به چنین متونی دسترسی داریم. با متونی که در جهان مدیترانه موجود است، می‌توان چنین تاریخ روزمره برای مردم را بازنوشت. اما تاکنون در ایران برای این دوره نمی‌توانستیم این کار را انجام دهیم. اکنون با یافتن این نامه‌ها و بهره‌گیری از متون فارسی میانه، می‌توان تاریخ روزمره ملت ایران زمین را نوشت. این چند صد نامه می‌توانند انقلابی در تاریخ و شناخت دو قرن اول اسلام یا دو قرن اول هجری ایران به وجود آورند.