خورنا – با شکست ساسانیان و فروپاشی ساختار سیاسی ایران باستان به دست اعراب مسلمان، اگر چه مرز‌های این سرزمین به روی مردم جزیره‌العرب گشوده شد و بسیاری از خلفا با نگرشی نژادپرستانه کوشیدند فرهنگ ایرانی را دگرگون سازند، اما نه تنها چنین نشد که شکست‌خوردگان پارسی با برخورداری از پیشینه‌یی کهن و تمدنی تنومند به دستگاه خلافت راه یافته، زمینه‌ساز شکوفایی و پیشرفت تمدن اسلامی را فراهم آوردند، به گونه‌یی که پس از اندکی دانش، زبان، هنر و….. درگستره‌ی اسلام تنها پوسته‌ی عربی داشت اما بنیان آن ایرانی بود.

ایرانی‌ها نخستین دبیران و سرپرست‌های دیوان اسلامی بودند

اما چون بسیاری از نو مسلمانان ایرانی در جرگه‌ی موالی به شمارآمده، با قبایل عرب پیوند خوردند، برخی از دانشمندان و بزرگان ایرانی دارای نام و کنیه‌ی عربی شدند. چنان‌که نخستین دبیران و سرپرست‌های دیوان اسلامی، ایرانیانی مانند عبدالرحمان‌بن دراج، نعیم‌بن‌سلامه، لیث‌بن‌ابی‌فروه و…….بودند. زبان دیوان‌ها نیز تا روزگار عبدالملک اموی پارسی بود که از سوی یک ایرانی به نام صالح‌بن عبدالرحمان به عربی برگردانده شد. هم‌چنین آغازین ترزبانی‌ها (ترجمه‌ها) در جهان اسلام از سوی ایرانی تبارانی چون ابن‌المقفع, حسن‌بن سهل، احمدبن یحیی بلاذری, خاندان نوبخت و…..انجام گرفت‌.

اعتراف خلیفه اموی به سرآمدی ایرانیان

به همین شوند(دلیل) است که سلیمان‌بن عبدالملک هفتمین خلیفه اموی می‌گوید: (شگفتا از کار ایرانیان که چون هزاران سال فرمانروایی کردند، نیازمند به ما نشدند ولی چون نوبت فرمانروایی به ما رسید، از ایشان بی‌نیاز نماندیم، حتی در آموختن زبان خود به آن‌ها محتاج شدیم).ابن‌خلدون نیز در گفتاری از مقدمه کتاب خود آورده است: (دارندگان علم در اسلام غالبا ایرانیان هستند )

سه قاری برجسته قرآن در سده‌های نخستین اسلام ایرانی بودند

این سخنان پر بیراه نبود زیرا به گفته‌ی ابن ندیم در کتاب الفهرست ایرانیان ازدانش تفسیر، حدیث، فقه و لغت شناسی عربی گرفته تا سخنوری، نثر، داستان‌گویی و چامه‌‌سرایی عربی با کسانی چون ابن جریر طبری، شیخ طوسی، کلینی، ابو عمرو شمربن هروی، ابوحاتم سهل بن محمدسیستانی، عبدالحمید کاتب، ابن مقفع، زیاد ابن عجم، بشاربن برد، ابونواس، ابن سکیت و اسماعیل یسار سرآمد بودند تا جایی که حتی در میان هفت قاری برجسته‌ی قرآن در نخستین سده‌های اسلامی که به آن‌ها (قراسبعه) می‌گفتند، سه ایرانی به نام‌های نافع‌بن عبدالرحمن، ابوعمروبن العلا وابوالحسن علی بن حمزه پیشرو بودند.

سیبویه با نگارش “الکتاب” صرف و نحو عربی را پایه‌گذاری نمود

در میان اندیشمندان و فرزانگان ایرانی دوره‌ی اسلامی، بی‌گمان ابوبشرعمروبن عثمان‌بن قنبر نامور به سیبویه جایگاهی بی‌همتا و کارساز در بالندگی زبان و ادبیات عرب داشته است. زیرا او نخستین کسی است که برای زبان عربی دستور نوشت. اگر چه برخی هم‌میهنانش مانندخلیل وعمروبن علا، پیش‌تر به این کار پرداخته بودند، اما سیبویه با نگارش الکتاب صرف و نحو عربی را پایه‌گذاری نمود..

فتحه، کسره، ضمه و تنوین عربی توسط سیبویه در زبان عربی بنیان گذاشته شد

به گواه رویدادنگاران سیبویه در شمار موالی بنی‌حارث‌بن کعب و آل ربیع‌بن زیاد حارثی بود که در سال‌های میانی سده‌ی دوم هجری از پدر و مادر ایرانی در بیضا فارس دیده به جهان گشود. وی در ١۴ سالگی به بصره، نزد آموزگاران ایرانی چون خلیل‌بن احمد به فراگیری دانش پرداخت.

سیبویه نخست اندیشکده نحوی بصره را راه‌اندازی نمود سپس در کتاب خود به نام الکتاب با سامان‌دهی آوانگاری عربی، صداها و نشانه‌ها یعنی فتحه، کسره، ضمه و تنوین را در این زبان بنیان گذاشت. از این رو این دانشمند ایرانی را سیبویه نحوی و کتابش را قرآن‌النحو خوانده‌اند.

سرانجام سیبویه در سن ۴٠ سالگی پس از سال‌ها تلاش خستگی‌ناپذیر در ١٢ دی سال ١٨٠ هجری در شهر شیراز درگذشت. بی‌گمان وی یکی از ستاره‌های درخشان آسمان دانش و فرهنگ ایرانی است که بار دیگر نقش ارزنده‌ی ایرانیان را در تمدن جهانی یادآوری می‌کند.

نویسنده: اشکان زارعی نویسنده و پژوهشگر تاریخ از اهواز

یاری‌نامه:
الفهرست ابن ندیم
المعجم، یاقوت حموی
تاریخ ادبیان عرب احمد ترجانی زاده
تاریخی از زبان عربی در میان ایرانیان,, قاسم تویسرکانی

تاثیر پند پارسی بر ادب عرب

دکتر عیسی العاکوب

فرهنگ ایرانی,,محمد محمدی

نهضت شعوبیه,,حسین‌علی ممتحن

باشگاه خبرنگاران جوان, ٢٣ دی ٩٣