ایرانیان بنیانگذاران جنبش ترزبانی در جهان
به گزارش خورنا اشکان زارعی پژوهشگر تاریخ در مقاله‌ای تحت عنوان ایرانیان بنیانگذاران جنبش ترزبانی در جهان نوشت: تاریخ‌نگاران مسلمان، دهه‌های نخستین « خلافت عباسی» را آغازگر پیشرفت تمدن( شهری‌گری) اسلامی می‌دانند.
زیرا با ساخت بیت‌الحکمه به فرمان هارون‌الرشید در شهر بغداد و گسترش آن از سوی مامون، کتاب‌های بسیاری به زبان عربی برگردانده ( ترجمه) شد.
این کار، مسلمانان را با اندیشه‌ها و یافته‌های سرزمین‌های دیگر آشنا ساخته، زمینه‌ی شکوفایی دانش و فرهنگ اسلامی را فراهم آورد.
این دگرگونی آن‌چنان کارساز و شگرف بود که در تاریخ اسلام از آن با نام‌های « نهضت ترجمه» و «عصر طلایی تمدن اسلامی» یاد می‌کنند.
خسرو انوشیروان بنیان‌گذار اولیه بنیاد نگارش و برگردان کتاب در سازوکاری گسترده و سازمان یافته در جهان
اگر چه پیشینه‌ی ترزبانی (ترجمه) را باید در مصر باستان، روزگار هخامنشیان و حتی پادشاهی اردشیر و شاپور ساسانی جستجو کرد، اما بنیاد نگارش و برگردان ( تالیف و ترجمه) کتاب در سازوکاری گسترده و سازمان یافته برای نخستین در جهان به دست خسرو انوشیروان انجام گرفت.
وی در چهارم اردیبهشت سال ۵۵۲ میلادی فرمان داد کانون‌هایی که هریک در کنار خود کتاب‌خانه‌ای داشتند در شهرهای سلوکیه٬ تیسفون و گندی‌شاپور پژوهش‌ها و دست نوشته‌های گوناگونی چون فلسفه، پزشکی، کیمیا، اخترشناسی، گیتاشناسی، خنیاگری از زبان‌های یونانی، رومی، سریانی، هندی و…. به زبان پهلوی برگردانده شود.
انوشیروان از دیدگاه اندیشمندان و تاریخ‌نگاران بزرگ جهان
تاریخ‌نویسان ایرانی و انیرانی، خسرو انوشیران ساسانی را پادشاهی دانش‌دوست، فرهیخته، دادگر و آزاداندیش خوانده‌اند که بخشی از وقت خود با دانشمندان سپری کرده، همواره دربار خویش را برای گفتگو‌ها میان پژوهشگران آماده می‌کرد.
آگاثیاس رخدادنگار یونانی در این‌باره می‌گوید: « او موبدان را جمع می‌کرد تا درآفرینش جهان و مسائل فلسفی بحث کنند» ابو حنیفه‌دینوری نیز در کتاب الاخبارالطوال « هیچ یک از پادشاهان ایران را دانش‌دوست تر از انوشیروان ندیده که ارباب حکمت و‌ادب را به خود نزدیک می‌کرد»
به باور ابن‌‌بلخی نیز در کتاب فارسنامه: « چون پادشاهی به خسرو انوشروان عادل قرار گرفت هر کجا کتابی در مورد حکمت وسیاست می‌یافت، می‌خواند».
خسرو اول به نقش سازنده‌ی داد و ستد‌های فرهنگی از یک سو و جایگاه
ارزنده‌ی ایران میان دو اندیشه‌ی هندی در خاور و یونانی و سریانی در باختر از سوی دیگر به خوبی پی برده بود، بنابراین کوشید با گردآوری کتاب از این فرهنگ‌ها و ترزبانی آ‌ن‌ها دانش و تمدن ایرانی را توانمند‌تر و سترگ‌تر سازد.
تاثیرات حاج ملاهادی سبزواری و ملاصدرا از «خسروانین پهلویین»
از این‌رو برزویه پزشک با گروهی از فرزانگان ایرانی، رهسپار هند شدند تا دانش‌های گوناگون این سرزمین را فرا گرفته، کتاب‌هایی را نیز برای ترزبانی به ایران بیاورند، که کتاب «پنج تنتره یا کلیله و دمنه» و کتاب «حکمت هندیان » از این جرگه هستند.
اندکی پس از آن نیز کتاب‌های دیگری مانند «سیرک »در پزشکی «زیج هندوان» و «خانه‌های ماه»، «کوشای‌هندی» و «زایچه» در اخترشناسی به دست استادان هندی دانشگاه گندی‌شاپور از زبان سانسکریت به زبان پهلوی برگردانده شدند.
انوشیروان در کنار ارج گذاری به فرهنگ هندوان، نگاهی ویژه نیز به فلسفه یونان داشت. او با همراهی سریانی‌های شام و ترسایان ایرانی که زبان پهلوی و یونانی را می‌دانستند به بررسی نوشته‌های ارستو و افلاتون پرداختند.
افزون بر آن هنگامی که چند تن از فلاسفه نوافلاتونی و پزشکان رومی روزگار ژوستینین امپراتور روم از کشور خود گریختند، خسرو انوشیروان با آغوشی باز آنان را پناه داده از دانش‌شان در کار ترزبانی بهره‌ی فراوان برد.
برخی براین باورند نگرش‌های فلسفی که پس از اسلام «خسروانین پهلویین» نامیده شد که حاج ملاهادی سبزواری و ملاصدرا از آن بهره‌ی فراوان برده‌اند، به دست فلاسفه ساسانی در دانشگاه گندی‌شاپور ساخته و پرداخته شده بود.
آرتور کریستین‌سن: دوران پادشاهی خسرو انوشیروان را باید دوره اوج پیشرفت دانش و فرهنگ در ایران به شمار آورد.
هم‌چنین به گفته‌ی یاقوت حموی در «معجم‌البلدان» گروهی از پژوهشگران ایرانی که «گشته‌ی دفتران» نامیده می‌شدند در شهر ارجان با دبیره‌ی ( خط) ویژه‌یی به نام گشته یا گشتک کتاب‌هایی در جستار فلسفه از سراسر جهان گردآوری می‌کردند.
از این رو دوران پادشاهی خسرو انوشیروان را به گفته‌ی آرتور کریستین‌سن باید اوج پیشرفت دانش و فرهنگ در ایران به شمار آورد.
خاندان ایرانی برامکه و نوبخت زمینه ساز پدیداری بیت‌الحکمه با الگوبرداری از نهاد ترزبانی
در هنگامه‌یی که در نزدیکی ایران درس خواندن و دانستن ننگ به شمار می‌آمد و جنگ‌های قبیلگی خونینی به راه می‌افتاد انوشیروان فرمان داد بر سر در دانشگاه گندی‌شاپور بنویسند: «دانش برتر از شمشیر است»
با برآمدن دین اسلام به ایران بنیاد نگارش و برگردان کتاب نیمه کاره رها شد، اما آن‌چه را که ساسانیان در این‌باره انجام داده بودند راه را برای بالندگی تمدن ( شهری‌گری) اسلامی هموار ساخت چنان‌که وزرای ایرانی دستگاه خلافت عباسی مانند خاندان برامکه و نوبخت با الگوبرداری از نهاد ترزبانی نیاکان خود در ساختاری تازه زمینه ساز پدیداری بیت‌الحکمه میان سال‌های ۱۹۳- ۱۷۰ مهی شدند.
به گفته‌ی ابن‌الندیم در کتاب الفهرست این وزرا با سود جستن از دبیران و نویسندگان ایرانی مانند عبدالله پسر مقفع، احمد بلاذری٫ جبله پسر سالم، اسحاق پسر یزید، زادویه پسر شاهویه اصفهانی، فضل پسر سهل بهرام پسر مردانشاه و…..کتاب‌ها و داستان‌های بسیاری به‌جامانده از ایران باستان چون خدای‌نامه، آیین نامه، تاج‌نامه، کلیله ودمنه، دارا و بت زرین، کناش و داستان‌های بهرام چوبین، شهربراز و پرویز، رستم و اسفندیار، بهرام و نرسی، بلوهر و بوذاسف، مشکدانه و موبدان و هزار داستان که در عربی به آن “الف لیله و لیله” می‌گویند را از پهلوی به عربی ترزبانی نمودند.
ابن خلدون: در جامعه اسلامی بیشتر پیشوایان و پرجم‌داران علم مردمان ایرانی هستند.
بدین گونه در پی آمیزش و پیوند اندیشه‌ها و آموزه‌های اسلامی با فرهنگ‌های دیگر به ویژه ایرانیان «نهضت ترجمه» و «عصر طلایی» تمدن اسلامی پدید آمد که ریشه‌ی آن را باید در جنبش ترزبانی ساسانی جستجو کرد
چنان که ابن خلدون در سده هشتم می‌گوید « از غرائبی که رخ داده این است که در جامعه اسلامی بیشتر پیشوایان و پرجم‌داران علم ایرانی هستند.»