مقدمه

بسیاری از کارکردها و نقش های مهم آموزش و پرورش، معلم و مدرسه، در جامعه ما، هم پای روند و سیر شتابان تحولات و تغییرات وسیع اجتماعیِ جهان امروز، تغییر نکرده و به­ روزرسانی نشده است.

نقش ­ها، روش ­ها و رویکردهای آموزشی-تربیتی قدیمی و سنتی دیگر پاسخگوی نیاز امروز جامعه ما نیست و به اصطلاح نمی توان با روش­های قرن نوزدهم، انسانی برای قرن بیست ویکم تربیت کرد.

یکی از نارضایتی ­های عمده جامعه ازعملکرد آموزش و پرورشِ مدرسه ­ای اینست که خروجی نظام فعلی آموزشی، متناسب با شرایط و موقعیت­ های اجتماعی و نیازهای امروز تربیت نمی شوند و گویی جامعه یک راه می رود و مدرسه ­ی آموزش و پرورش راهی دیگر.  کودکان و نوجوانان از شرایط جامعه دورنگهداشته شده و نسبت به هنجارها، نیازها و مهارت­ های زیستی-اجتماعی بیگانه هستند و در شرایط وخیم­ تر گاه حس تعلق آنان به جامعه ای که در آن پرورش یافته اند بسیار ضعیف است.

صاحبنظران معتقدند بخش بزرگی از نظام آموزشی ما به صورت تک ساحتی(آموزش بدون تربیت) است که ذهن کودکان و نوجوانان را شدیداً در معرض حجم عظیم دانش ها، تئوری ها و اطلاعات زائد قرار می دهد به گونه ای که به جرئت می توان گفت بسیاری از آنها برای زندگی کردن، لذت بردن، انسان بودن و زیستشان به کار نمی آید. گویی به هر قیمتی حافظه آنها باید پر شود. فرایندی ویرانگر برای متخصص کردن و دانشمندسازی آنها (از اول ابتدایی تا آخرین سال دبیرستان)، به بهای نابودی و فرسایش ذهن و روح و روان آنها و مرگ امید و شادی و نشاط دوران طلایی کودکی و نوجوانی شان.

منتقدان می گویند امروزه بیشتر به نظر می رسد که مدرسه می خواهد همه را به گونه ای تربیت کند که در کنکور قبول بشوند. امری که به وضوح در مقابل اهداف تعلیم و تربیت و سندتحول بنیادین قرار دارد.

این نقدها و بسیاری انتقادات دیگر از مدرسه، همچون استرس زا بودن، خلاقیت کُشی، افسردگی بچه ها، سیرصعودی پرخاشگری و نزاع و غیره را می توان در پرتو چندین عامل بررسی و ریشه یابی کرد.

نوشتار حاضر صرفنظر از شرایط و دلایل متعدد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و غیره به بررسی یکی از مهم ترین عوامل تأثیرگذار یعنی روش ها و رویکردهای آموزشی-تربیتی معلمان در مدرسه می پردازد.

نخستین معلمان حرفه ای در جهان و ایران

از نظر مورخان آموزش و پرورش، «معلمی» به عنوان یک «شغل»، تاریخ معلومی دارد. این تاریخ به روزگار «سوفسطائیان» برمی گردد یعنی نخستین گروهی که رسماً و به شکل نظام مند به «آموزشِ» جوانان و نوجوانان پرداختند و از همین روست که تاریخ آموزش و پرورش، آنان را اولین «معلمان حرفه ای» در جهان می شناسد که به این کار«اشتغال» داشتند و از این راه «امرار معاش» می کردند.

در ایران هم، بیش از صد سال پیش، مدارس نوین به سبک آموزش امروزی توسط میرزا حسن رشدیه پایه گذاری گردید و معلمی، شکل حرفه ای به خود گرفت. از آن تاریخ تا امروز، روش های آموزشی-تربیتی و نقش و جایگاه معلمی، تغییرات زیادی به خود دیده و امروزه دیگر نقش معلمان و روش های آموزشی-تربیتی، کاملاٌ تخصصی و پیچیده شده اند که می طلبد با توجه به این نقش های جدید، هم نظام آموزشی و هم معلمانِ ما، خود را کاملاً به روزرسانی نمایند تا بتوانند نسلی برای زمانه خود تربیت کنند.

معلمِ با کیفیت – آموزشِ با کیفیت

امروزه معلمی، یک شغل تخصصی و کاملاً حرفه ای است و یونسکو در گزارش های جدید خود، شغل معلمی را به عنوان یک تخصص با مهارت های سطح بالا و پیچیده تر از نقش های گذشته معلم معرفی کرده است.

معلم، محور آموزش و شاکله اصلی نظام تعلیم و تربیت است. اگر بپذیریم که آموزش و پرورش موتور توسعه کشور است، معلمان نیز موتور توسعه آموزش و پرورش هستند و بار اصلی تربیت، بردوش آنهاست. اما سؤال اساسی اینست که «چه معلمی» و «چه نوع آموزشی» و «با چه روشی»؟

در توضیح«معلم با کیفیت» باید گفت، معلم تلاشگر، متعهد، دلسوز، مهربان و صبور، مشارکت جو، اهل علم و تحقیق و پژوهش، مسلط به فناوری های روز و سوادهای چندگانه و نیز روش ها و رویکردهای آموزشی-تربیتی روزِ دنیا، خلاق و نوآور و با انگیزه بالا می تواند «آموزش با کیفیت» ارائه دهد. «آموزشی» که مبتنی بر تحقیق و پژوهش و تجربه باشد. آموزشِ یادگیرنده، کاربردی، هدفمند، در جهت رفع نیازهای روز جامعه و با هدف سازگاری فرد با اجتماع (یعنی مهارت های زندگی و اجتماعی) که منتهی و منجر به تغییر، اصلاح و ایجاد رفتارهای درست در دانش آموزان شود.

چنین معلمانی باید در عمل مورد حمایت قرارگرفته و تقویت شوند. جای بسی سعادت است که جامعه علمی-فرهنگی ما از دیرباز از آغاز پایه گذاری مدارس رشدیه تا امروز از وجود چنین معلمانی بی بهره نبوده و نیست.

 آموزش سنتی- آموزش نوین

جامعه امروز ما، مشخص کرده است که نظام های مدرسه ای ما نیازهای جاری و آتی کشور را برآورده نمی سازند و لذا به سمت یک «بازسازی توسعه ای» در نظام آموزشی و رویکردها و روش های آموزشی-تربیتی حرکت می کنیم، گرچه حرکت کند است و چه بسا شبهات و سوءِ برداشت هایی درباره روش های نوین روز دنیا وجود داشته باشد، اما با تلاش و جدیت نخبگان و متخصصان این حوزه و ناامید نشدن از موانع و سختی های پیش رو و آگاهی بخشی به معلمان و خانواده ها، می توان به روشن شدن و حل مشکلات پیش روی مدارس و مسئولان کمک کرد تا کودکان و نوجوانان ما از فواید چنین روش هایی، بیشتر بهره مند گردند.

آموزشِ سنتی ما بیشتر حافظه محور، کتاب محور و معلم محور است. در صورتی که آموزش نوین که نقطه مقابل آموزش سنتی است، خلاقیت محور، تجربه محور، پروژه محور و دانش آموز محور است. در تئوری های جدید آموزش، یادگیری فرایندی است که با محوریت دانش آموز آغاز شده، ادامه می یابد و سرانجام پایان می گیرد.

آنچه در حال وقوع است و باید به سرعتِ آن افزود، تغییر نظام آموزشی سنتی و تطبیق آن با نیازمندی های روز جامعه است و این میسر نمی شود جز با فاصله گرفتن از روش ­های آسیب زا و رویکردهای قدیمی و منسوخ و آشنایی با رویکردهای آموزشی-تربیتی روزِ دنیا در فرایند یاددهی-یادگیری به منظور حذف رقابت ­های مخرب، پذیرش تفاوت ­های فردی، نفی فردگرایی و تربیت جمع­ گرایی، تقویت مهارت ­های اجتماعی، کاهش استرس و اضطراب بچه ها، افزایش شادی و نشاط در مدرسه، دیده شدن «همه» دانش ­آموزان در فرایند یاددهی-یادگیری و کمک به آنها برای ساختن زندگی سالم.

با مشاهده حجم عظیم آسیب ها و معایبِ آموزش های سنتی و روش ­های قدیمی، وقتِ آن رسیده که بپذیریم وظیفه آموزش و پرورش و معلمان، غربال کردن بچه ها نیست بلکه باید «همه» دانش آموزان متناسب با شرایط و استعدادهایشان شکوفا شده و رشد نمایند.

توانمندسازی دانش آموزان نه دانشمندسازی!

در این رویکردها که مبتنی بر توانمندسازی دانش آموزان است نه دانشمندسازی آنها، به جای آموزش مستقیم از آموزش غیرمستقیم همچون آموزش از طریق تجربه، فعالیت و بازی خصوصا در سنین ابتدایی بهره گرفته می شود.

باید آموزش و یادگیری را برای فرزندانمان لذت­ بخش تر کنیم تا کلاس و مدرسه از محیط خشک و رسمی، کسل کننده و فرسایشی به محیطی شاد و بانشاط و یادگیرنده تبدیل شود.

در رویکردهای نوین آموزشی-تربیتی علاوه بر مغز و ذهن کودکان، دست ها و جسم آنها هم درگیر آموزش و فرایند یادگیری می شود تا تجربه کنند و یادبگیرند. بپرسند و فکرکنند تا فکرکردن و اندیشیدن بیاموزند. نظام آموزشی ما، باید بتواند دانش آموزانی تربیت کند برای ساختن زندگی بهتر، هم برای خودشان و هم برای دیگران.

انسان های توانمند و توسعه یافته ای که جامعه توسعه یافته را بسازند و خود، نگهبان توسعه پایدار کشور باشند. انسان های دانا و سالمی که شجاع، نقاد، پرسشگر، اهل گفتگو، مسئولیت پذیر، قانونمند، مطالبه گر، صبور، مهربان، خوش قلب و آرام و صلح جو، دوستدار حیوانات و محیط زیست، با اعتماد به نفس و مشارکت جو باشند و در یک کلمه: «شهروند خوب». وظیفه آموزش و پرورش تربیت متخصص و دانشمند نیست بلکه باید تقویت توانمندی­ ها و مهارت ­های زیستی-اجتماعی کودکان و نوجوانان را دنبال کند. به گفته دکتر محسن رنانی، اگر می خواهیم به توسعه برسیم باید روی کودکانمان کار کنیم، بروید سراغ دبستان ها، چرا که توسعه زیر بنای تربیتی-فرهنگی می خواهد.

چنین ویژگی ها و هدف هایی در بُعد داخلی، در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، جزو اهداف متعالی مبتنی بر تعلیم و تربیت اسلامی تعریف شده که باید محقق شود و در بُعد جهانی نیز نهادهای معتبری مانند یونسکو و آیسسکو، اهداف چهارگانه آموزش و پرورش جدید را چنین تعریف می کنند:

۱-تربیت شهروندی : شهروندانی که با حقوق و وظایف خود آشنا باشند و عضویت در نهادهای اجتماعی و رفتارهای دموکراتیک را بیاموزند.

۲-توانمندسازی دانش آموزان : چنان که از لحاظ نظری و عملی قادر به برقراری ارتباط با محیط پیرامون خویش باشند.

۳-آموزش بر پایه خلاقیت باشد نه محفوظات کم اثر یا بی خاصیت.

۴-نقد و تفکرانتقادی موضوعیت بیابد.

تحقق چنین اهدافی، البته در سایه تقویت شغل معلمی به عنوان یک حرفه کاملا تخصصی میسر و ممکن است. در واقع اولین و مهم ترین مانعی که نظام آموزش و پرورش در مسیر توسعه یافتگی به جا می گذارد معلمان خسته، فرسوده و فاقد مهارت ها و شایستگی های شغلی و تخصصی هستند که باید آگاهانه از آسیب های آن جلوگیری کرد.

فرجام سخن

بهبود شاخص های معیشتی-رفاهی و تأمین نیازهای مادی و معنوی و حقوق اجتماعی معلمان، در کنار ارتقای سطح علمی و مهارت های تخصصی و صلاحیت های عمومی آنها و تبدیل مدرسه به یک سازمان تربیتی یادگیرنده فعال، چشم انداز روشنی در تحول و پیشرفت جامعه ایرانی به سوی توسعه پایدار و متوازن را ترسیم خواهد کرد.

در چنین شرایطی، معلم امروزی برخلاف نقش های گذشته اش، صاحب نقش هایی به مراتب پیچیده تر، زمان برتر، تخصصی تر و البته مؤثرتر بوده و در نگاه جامعه، قابل احترام تر، ارزشمندتر و مؤثرتر از گذشته خواهد بود.(به امید آن روز)

حسن بهنام- معاون پژوهشی آموزش و پرورش ناحیه ۴ اهواز

فعال فرهنگی-اجتماعی، عضو شورای مرکزی سازمان معلمان استان خوزستان  و مدیر کانال فرهنگ و توسعه